تولیت حسینیۀ متبرکۀ زنجیرزنان او چدکان:

تلاش برای حفظ سنتی احسان در اردبیل

به گزارش سبلان ما ،

میرزا آ قا عمادی، متولد 1325 ش. در محلۀ او چدکان هما کنون تولیت حسینیۀ متبرکۀ زنجیرزنان او چدکان را برعهده دارد. این حسینیه در ایام محرم و صفر به جز آیینهای عزاداری، مراسم احسانی دارد که مشهور عام و خاص در اردبیل است. بیشتر اهالی اردبیل از این احسان متنعم شدهاند و هر سال در انتظار روزهای ویژۀ احسان حسینیۀ متبرکه هستند. احسانی که دارای نظم و قواعد خاصی است و به عنوان یکی از رسوم ماندگار و آیینی دارای اهمیت است. ثبت مستند این نظم، با توضیحات مفصل حاج آ قا عمادی و همکاری مسئوالن و متولیان حسینیه ممکن شده است.

هما کنون تولیت حسینیۀ متبرکۀ زنجیرزنان او چدکان را برعهده دارد. این حسینیه در ایام محرم و صفر به جز آیینهای عزاداری، مراسم احسانی دارد که مشهور عام و خاص در اردبیل است. بیشتر اهالی اردبیل از این احسان متنعم شدهاند و هر سال در انتظار روزهای ویژۀ احسان حسینیۀ متبرکه هستند. احسانی که دارای نظم و قواعد خاصی است و به عنوان یکی از رسوم ماندگار و آیینی دارای اهمیت است. ثبت مستند این نظم، با توضیحات مفصل حاج آ قا عمادی و همکاری مسئوالن و متولیان حسینیه ممکن شده است

مکان حسینیه را واگذار کردند. حسینیه پس از اینکه شش دانگ به نام امام حسین؟ع؟ ثبت شد؛ چون مخروبه بود در سال 1351 بازسازی و تجدید بنا شد. همسر مرحوم حاج یوسف توحیدی )ریش سفید مسجد جامع( نیز از وراث حسینیه بود. در حال حاضر دسته زنجیرزنان محلۀ اوچدکان از این حسینیه حرکت میکنند؟ بله و به همین دلیل است که حسینیه متبرکۀ زنجیرزنان محلۀ اوچ‌دکان نامیده می‌شود. بیرقی که در حسینیه مشاهدهمی‌کنید در زمان میرحاجبابااز حرم مطهرحضرتابوالفضل؟ع؟ به زنجیرزنان محلۀ اوچ‌دکان اهدا شده است. این بیرق به »کلبۀ بایداق« یعنی بیرق کربالیی مشهور است. این بیرق یک بار در سال 1329در زمان حاج عمو به حرم حضرت ابوالفضل؟ع؟ رفت و پس از عزاداری دوباره به اردبیل بازگردانده شد. هنوز هم نام حسینیه به همراه زنجیرزنان اردبیلی در حرم مطهر آقا زنده است و برای اردبیلی‌ها احترام خاصی قائل هستند. حدود 120 یا 130 سال پیش در شب 26 ذی‌الحجه ریش‌سفیددان محلۀ شش‌گانه به حسینیه آمدند، این بیرق را باز و آن ر

زیارت و مراسم سوگواری برگزار کردند تا اینکه برنامه آنقدر وسعت پیدا کرد که تبدیل به یک مراسم طشت‌گذاری شد که همه ساله یک روز قبل از مسجد جامع در این حسینیه برگزار می‌شود. احسان و اطعام به چه شکل در حسینیه پایهگذاری شد؟ ً ثبت نشده، تاریخاولین احسان حسینیه دقیقا ولیاز بدو تأسیسحسینیه احساناطعام در آن برپا بوده است. در نوبت بازار محلۀ اوچ‌دکان، حسینیه را به سمت بازار ترک می‌کردند، برای ِ آنها شیربرنج طبخ می‌شد. پذیرایی ناهار بعدها برای آن روز خانوادۀ مبشری، گوسفندی را برای حسینیه می‌فرستادند و در آنجا قربانی می‌کردند، از آن زمان ناهار زنجیرزنان از شیربرنج به شویدپلو با گوشت تغییر یافت. در زمان حاج عمو شیخ نجفی و توسعۀ حسینیه توسط مرحوم خادم‌باش )27-1326 ،1330) مدت احسان حسینیه به مدت پنج روز پایه‌گذاریشد. در آن ایام محلۀ اوچ‌دکان دارای دستۀ طفالن نیزبود که آنها هم احسان ویژهبهخودراداشتند و بعد از اینکه این دسته منحل شد، اسباب و لوازم آن به حسینیه احسان داده شد. بعد از حاج امین نوبت به سرپرستی و خدمت حاج غالم صدرایی رسید و مدت احسان نیز به 10 روز افزایش یافت که به سال 1340 یا 1341 برمی‌گردد.

این 10 روز که اشاره کردید از چه زمانی شروع شد؟ از هفتم یا هشتم صفر شروع و گاهی تا بیستم صفر که مصادف با اربعین حسینی بود، ادامه می‌یافت. پس از حاج غالم و در زمان حاج لطیفعلوی،مدتاحسانبه18روز رسید.آن زمانچون ظرفیتحسینیه محدودبود هر شب 70 یا 80 نفر برایاحسان دعوت می‌شدند؛ ولی اکنون که حسینیه بزرگ‌تر و امکانات آن بیشتر شده است در ایام احسان هر شب 35 تا 400 نفر برای احسان دعوت می‌شوند که البته هنوز هم مکان حسینیه جوابگوی سیل مشتاقان نیست. نظم و قواعد حاکم احسان و اطعام در حسینیه بسیار سنجیده و مهم است؛ به طوری که مشاهده میشود کسی حق عدول از این نظم و قاعده را ندارد. ریشۀ این نظم از کجاست و چگونه ایجاد شده است؟ می‌توان گفت نظم و قاعده در همۀ مراسم قدیمی متعلق به امام حسین؟ع؟ در اردبیل وجودداردودر گذشته محکم‌ترودقیق‌تربود. 

هر چند برخی از آنها حذف یا مورد بی‌توجهی واقع شدهاست؛ ولیدر کل، مراسم و باالخص احسان‌ها از نظام خاصی پیروی می‌کنند. این نظم و رسومی که امروز در حسینیۀ متبرکه رعایت می‌شودیک میراث فرهنگی و گوشه‌ای از مراسم حفظ شده از دوران گذشته است و فلسفۀ آن، این است که مردم اردبیل که عشق وافری به اباعبداهلل؟ع؟داشتند، سعی کرده‌اند هر مراسمی که پایه‌گذاری می‌کنند در ِ نهایت دقت و معرفت باشد. به نحوی بهترین‌ها را با نهایتاحترام و اهمیتفراوانآوردندتاشایستۀ حضرت موال باشد.

مردم اردبیلبه مهماناهمیتویژه‌ایقائلبوده و هستند؛ چه رسد به اینکه مهمان حضرت ابااعبداهلل؟ع؟ باشد؛ پس احترام دو چندان خواهد شد. جزء‌به‌جزءرفتارهای انجام‌شدهدر ِ مراسم حسینیۀ متبرکه و دیگر آیین‌های محرم ً زمانی اردبیل،برآیندنظمدر عزاداریاست؛مثال که در منزل داییبنده، حاجفرض‌اله حریریان، احسان برپا بود،نظم آن دست کمیاز حسینیه نداشت.در مورد حسینیه باید بگویم که قواعد حاکم براحسانآناز حدودسال1340منسجم و به خوبی حفظ شده است طوری که زبانزد خاص و عام است؛ البته برخی رسوم احسان حسینیه منسوخ شده و در حال حاضر اجرا نمی‌شود؛ مثال یکی از این رسوم، پذیرایی از مهمانان با قلیان و چپققبلاز صرف غذا بود. اشاره کردید بنای اطعام و احسان فعلی حسینیه در واقع از یک گوسفند نذری پایهگذاری شد؛ در حال حاضر مواد اولیه احسان از کجا و چگونه تهیه میشود؟ برنج را به صورت عمده از آستانۀ اشرفیه ً برنجنذریبه حسینیه خریداریمی‌کنیم. قبال اهدا می‌کردند؛ ولی به کار نمی‌آمد؛ چون کیفیتهر یکمتفاوت بودو مقدار آن نیز کافی نبودو کفاف سیل مهمانان را نمی‌کرد؛ بنابراین تصمیم گرفتیم برنج یک‌دست و با کیفیت را از آستانۀ اشرفیه تهیه کنیم. همۀ مواد اولی

مورد استفاده در احسان از نوع درجۀ یک و با ً روغن مشهد، برنج آستانۀ کیفیت است؛ مثال اشرفیه، روغن حیوانی )به هیچ وجه از روغن نباتی استفاده نمی‌شود( و گوشت مرغوب. همۀ این مواد اعال باید با پختی مناسب و با عطر و طعمی به یادماندنی در اختیار مهمانان قرار گیرد. چنانچه از بدو تأسیس، تاکنون بهترینآشپزهایاردبیل که اسم و رسمیداشته و دارند،داوطلبانه در حسینیه خدمت کرده‌اند و کار را به شاگرد خودتحویلداده‌اند. به همین ترتیب بعد از پذیرایی نیز کارهای جمع‌آوری و نظافتروزانه آغاز می‌شود. 

هزینههای مراسم احسان از چه طریقی تأمین میشود؟ ً افرادی بودند که به صورت کالن کمک قبال ً یکی از آنها هزینه‌های یک روز می‌کردند؛ مثال احسان را تقبل می‌کرد؛ ولی اکنون دیگر این‌طور نیست و گاه مشکالتی برای تأمین مخارج پیش می‌آید؛ چون حسینیه درآمد و موقوفه‌ای ندارد. هزینه‌هایآناز مردمجمع‌آوریمی‌شود؛ چون وسایل و موادموردنیاز رادر زمان و فصل خاصخودبایدخریداری کنیم؛ بنابراینتاقبل از عاشورا همۀ لوازم و موارد احسان را تهیه و ذخیرهمی‌کنیم. با فراهم بودن مواد و لوازم، تدارکات و آمادهسازیها از چه زمانی شروع میشود؟ یک هفته قبل از اولین شب احسان، آماده‌سازی‌هاینهایی صورت می‌گیرد. الزم به توضیحاست کهخانم‌هانقشبهسزاییدر این امردارند.بانواننیکوکار و بااخالص کارهاییاز قبیلپاک کردنبرنجو سبزیو شستنظرف‌ها را روزانه انجام می‌دهند و بامامشارکتدارند. دعوتها از چه زمانی انجام میشود؟ تهیۀ لیست دعوت و تعیین مدعوین تا 25 ً مشخص می‌شود محرم انجام می‌شود؛ مثال زنجیرزنان حسینیه در کدام شب مهمان حسینیه هستند و همسایه‌های حسینیه، بازار، راستۀ پیر عبدالملک، اصناف، کسبه و ... نیز به همین ترتیب منظم می‌شوند. لیست‌ها به حاج قدرت علی قلیزاده تحویل می‌شوندتا کارت‌دعوت‌هاباخطیزیبانوشته شوند؛ طوری کهچند روز ماندهبهشروع مراسم احسان باید کارت دعوت‌ها آماده باشند و توزیع شوند. آشپز با چه ضوابط و معیارهایی انتخاب میشود؟ در مقاطع مختلف، حسینیه آشپز ثابت برای تهیۀ احسان داشت. آشپزی توسط یک سرآشپز اصلی و با کمک زیردست او صورت می‌گرفت. قدیمی‌ترین سرآشپزی که در یاد بنده مانده، حاج غفار )قافار( است. پس از فوت وی، حاج خداداد که زیر دست او فعالیت می‌کرد. جایش را گرفت. زیر دست حاجخداداد، حاجامنبود که پساز فوت او، جانشین‌اش شد. پساز فوت حاج امن، حاج عمران جانشین او شد؛ در حال حاضر نیز حاج اسکندر، آشپز اصلی حسینیۀ متبرکه است که زیر دست حاج عمران فعالیت کرده و آموزش‌های الزم را دیده است. عالوه بر آشپزها، کارکنان بسیاری در تهیۀ مقدمات غذادخیلهستند. به این کارکنان روال و ضوابط خاصی را آموزش میدهید؟ بله، کسی که به عنوان کمک‌کنندۀ احسان به حسینیه می‌آید باید متشخص و آشنایی کامل به رعایت آداب داشته باشد و خدمت در حسینیه را افتخار دنیوی و اخروی خود بداند و به ترتیب اولویت، ابتدا واردآشپزخانه، سپس شربت‌خانه و بعد چای‌خانه می‌شود. آموزش‌های کاری و اخالقی خاصی به کارکنان داده می‌شود و مرتبه و جایگاه هر کس مشخصمی‌شودتا باالخره بعد از کسب تجربه در صورتتواناییبتواند داخلتاالرهای اصلی)چشمه(پذیراییشودو خدمت کند. 

ترتیب پذیرایی در حسینیه به چه صورتی است؟ پس از اینکه مهمانان وارد حسینیه و به قسمت‌های پیش‌بینی شده راهنمایی شدند با چایی پذیرایی می‌کنیم، قرائت قرآن، ختم آن و روضه‌خوانی پس از صرف چای انجام می‌شود؛ سپس با استفاده از آفتابه لگن‌هایی که تدارک دیده شده است، تک‌تک مهمانان دستخودشانرا باآبسردمی‌شویند.مرحلۀ بعدی، پخش گالب و معطر کردن و گذاشتن نان در سفره است. نان باید قبل از همۀ موارد پذیرایی به سفره بیاید. در نهایت مجمع‌های مسی که حاوی غذاست، به سر سفره آورده می‌شود. همزمانباپایانروضه‌خوانی، کارهای مقدماتی و چیدمان مجمع‌ها انجام می‌گیرد تا پذیرایی بالفاصله انجام گیرد و غذا سرد نشودو کار در آشپزخانه هم باید تمام شود. هر کاریدر آشپزخانه زمان خاصخودرادارد. هر مجمع محتویغذایدو نفرهاست.

پذیرایی چای چگونه است؟ چای در »زیر« و همراه با قاشق چایخوری و قندان تک نفره داده می‌شود. کسانی که مسئولیت توزیع چای را دارند باید اصول این ً قندان در سمت راست کار را پیاده کنند؛مثال و قاشق در سمت چپ استکان چای باشد و دستۀ قاشقبهطرفمهمانقرار گیرد.ششنفر به طور همزمان توزیعچایرا برعهدهمی‌گیرند. »زیر«های چای تک‌تک حمل می‌شودو نحوۀ نشستنو گذاشتنچایمقابلمهمانهم باید با آداب خاصباشد. 

یک مجمع شامل چه غذاهایی است؟ ابتدا آش دوغ، برنج و قورمه‌سبزی در مجمع قرار می‌گیرد و سپس مرغ و »پیچاق قیمه« به آن اضافه می‌شود. در پایان هم مهمانان می‌توانند مقداریغذا را به عنوان تبرک با خود ببرند تا آنهایی که چشم انتظار تبرک حسینیه هستند،متنعم شوند. از هیچ نوشیدنی دیگری به جز آب و ساالد و سایر مواد همراه غذا استفاده میکنید؟ خیر، نوشیدنی فقط آب است و در مورد غذا نیزمواد غذاییسنتی که از قدیم در مهمانی‌ها و عروسی‌های اردبیل استفاده می‌شود، به کار می‌رود. پس از پایان صرف غذا، چه کارهایی صورت میگیرد؟ ابتدا فاتحۀ سفره قرائت می‌شود؛ سپس مجمع‌های مسی جمع‌آوری می‌شوند و در نهایت مهمانان دست‌های خود را با استفاده از آفتابه لگن‌ که محتوی آب گرم است، می‌شویند؛ پس از غذا با شیرکاکائوی ویژه از مهمانان پذیراییمی‌شود.

از روضهخوانان قدیمی که در حسینیه خدمت کردهاند، چه کسانی را به یاد دارید؟ آقایان صاحب‌الزمانی، ضیاء، شیخ احمد اطهری، حاج سید آقا، حاج میر طاهر و شیخ سلیم ربانی و حاج میر فاضل. البته در گذشته وقتی می‌خواستیم به وعاظ و روضه‌خوانان حق‌الزحمه پرداخت کنیم از بابت ادب و احترام اغلب روضه‌خوانان پاکت را می‌بوسیدند و پولی هم به آن اضافه می‌کردند و پس می‌دادند تا صرف مخارج حسینیه شود؛ ولی امروز مسئله کمی متفاوت است. مرحومین حاج سید آقا، حاج میرطاهر و صاحب‌الزمانی که از وعاظ و روضه‌خوانان مطرح زمان خود بودند به روال قدیم عمل می‌کردند. در مورد احسان حسینیه با چه مشکالتی مواجه هستید؟ مهم‌ترین مشکل ما، هزینۀ احسان است. سال‌به‌سال از نظر تأمین هزینه‌های احسان در مضیقه بیشتری قرار می‌گیریم تا جایی که حتی تا سال بعد هم نمی‌توانیم بدهی‌های سال قبلرا بپردازیم