یادداشت؛

نگاهی به ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس

در تاریخ معاصر ایران در عرض دو سه سال دو اتفاق و رویداد عظیم رخ می دهد. ابتدا انقلاب اسلامی و سپس جنگ تحمیلی. خود انقلاب اسلامی و چگونگی شکل گیری و به ثمر نشستن و آثار و پیامدها از منظر ادبیات داستانی و رمان برای نویسندگان و فعالان داستان سوژه و ایده های

به گزارش سبلان ما ، سید حامد اسحاقی فعال فرهنگی  و اجتماعی اردبیل در یادداشتی به بررسی ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس پرداخت و نوشت: در تاریخ معاصر ایران در عرض دو سه سال دو اتفاق و رویداد عظیم رخ می دهد. ابتدا انقلاب اسلامی و سپس جنگ تحمیلی. خود انقلاب اسلامی و چگونگی شکل گیری و به ثمر نشستن و آثار و پیامدها از منظر ادبیات داستانی و رمان برای نویسندگان و فعالان داستان سوژه و ایده های ناب و بکری را در پی دارد ولی رویداد دیگری که بلافاصله پس از آن شکل گرفته و هشت سال به طول می انجامد آن را تحت الشعاع خود قرار می دهد به گونه ای که با گذشت دو دهه از پایان جنگ هنوز هم در بخش ادبیات داستانی شاهد تولید آثار با موضوعات نو جدیدی هستیم.

ادبیات جنگ و دفاع مقدس را می توان در دو بخش مطالعه و بررسی کرد؛ ادبیات داستانی(داستان کوتاه، قصه و رمان) و خاطره نگاری(خودنوشت، دیگرنوشت)

در خاطره نگاری دقت در جزئیات حوادث مبتنی بر اسناد و مستندات اعم از عکس و نقشه و.. منطبق بر روایت راوی و سایر شاهدان عینی قاعده اصلی به شمار می رود و نویسنده در بکارگیری فنون ادبی و بسط و گسترش قصه محدودیتهای را احساس می کند. نویسنده باید در کل بافت قصه پایبند به اصل روایت بر اساس شواهد تاریخی باشد. به این گونه نوشته ها نباید تنها به عنوان یک اثر ادبی نگاه کرد بلکه کارکردی تاریخی و سند گونه بر آنها قائل شد. 

مانند کتاب «دا» که مخاطب با خواندن آن کاملا در جریان اتفاقاتی که در روزهای ابتدایی جنگ و بعد از آن رخ می دهد قرار می گیرد. آثاری از قبیل «پایی که جا ماند» ادبیات اردوگاهی به شمار رفته و خاطرات اسرای ایرانی را از زبان یکی از آنها روایت می کند. و کتاب های دیگری نظیر ضربت متقابل، دسته یک، نورالدین پسر ایران و..

  بر خلاف خاطره نگاری در حیطه ادبیات داستانی جنگ دست نویسنده بازتر است و نویسنده ایده و سوژه اصلی را از این خاطرات اخذ کرده و با اضافه کردن حوادث و رویدادهای فرعی در قالب و فرم داستان کوتاه و رمان، قصه و داستان را روایت می کند. ادبیات داستانی از همان سالهای ابتدایی جنگ شکل گرفته و رواج یافت و تا اوایل سال هفتاد بنا بر اعلام فهرست داستان‌هاى كوتاه جنگ تحميلى در مطبوعات ايران چاپ مركز مطالعات و تحقيقات فرهنگى  وزارت ارشاد اسلامى در سال 1372 در حدود 1160 داستان کوتاه در روزنامه ها و مجلات به چاپ رسیده است. علاوه بر این در همین زمان نزدیک به 33 رمان و داستان بلند در موضوع جنگ و دفاع مقدس منتشر شده است. نویسنده مانند دیگر هنرمندان نمی تواند نسبت به رویدادها و اتفاقات جامعه بی تفاوت بوده و واکنشی از خود نشان ندهد، خصوصا رویدادی مانند جنگ تحمیلی.

به همین دلیل این بخش از ادبیات دفاع مقدس زوایای گوناگونی از جنگ و دفاع مقدس را در بر گرفته و به موضوعات پس از جنگ و آثار و پیامدهای آن می پردازد. از شروع جنگ و اعزام نیروها به جبهه و مساله مهاجرت خانواده های جنگ زده به سایر شهرها تا جانبازان شیمیایی و اسرای آزاد شده و فرزندان شهدا و مفقودالاثرها و از همه مهمتر ارتباطی که امروزه بین مردم ایران و عراق وجود دارد از جمله موضوعاتی است که در ادبیات داستانی می تواند مورد توجه واقع شود. به زبان ساده تر گرچه جنگ تمام شده ولی آثاری که برجای گذاشته در جامعه جاری و ساری بوده و اکثر مردم به طور روزمره با آن مرتبط هستند.  

محمدرضا بایرامی، مرحوم امیرحسین فردی، رضا امیرخانی، مجید قیصریف احمد دهقان، داوود غفارزادگان، حبیب احمدزاده از جمله نویسندگانی هستند که در بخش ادبیات داستانی دفاع مقدس دارای آثار شایان توجه می باشند. آثاری که مستقیم و غیر مستقیم به جنگ و دفاع مقدس پرداخته و از زوایای گوناگونی به آن نگاه شده است. 

محمدرضا بایرامی در کتاب «آتش به اختیار» روزهای پایانی جنگ را در قالب رمان روایت کرده است. عده ای سرباز، بعد از یک عملیات سنگین راه خود را گم کرده اند و در پی نجات خود و پیدا کردن راه هستند، اما هرگز راهی پیدا نمی شود. تشنگی یکی یکی آنها را از پا می اندازد و خط محاصره دشمن - عراق - آنها را تهدید می کند. داستان از ذهن سربازی روایت می شود که نویسنده ای است ناکام و یک وقتی خیلی دوست داشته است که خاطرات با شکوه و قدیمی اجدادش را بنویسد، شکوهی که دیگر هیچ نشانی در آن باقی نمانده است. در حقیقت این نویسنده خود محمدرضا بایرامی است که در ماجرا حضور داشته و بر اساس یک رویداد واقعی آن را نقل می کند. در هم آمیختگی گذشته و حال و عدم رعایت زمان خطی و نگاه کاملاً متفاوت به پدیده ای به نام جنگ تحمیلی، از ویژگی های این اثر است. 

در نمونه دیگری از روایت داستان گونه از جنگ تحمیلی می توان به رمان «ارمیا» نخستین اثر رضا امیرخانی اشاره کرد. ارمیا که تنها پسر یک خانواده پولدار بالا شهری است و در دانشگاه رشته مهندسی عمران می خواند به جبهه می رود و در آنجا دوستش، مصطفی، را بر اثر انفجار در سنگر از دست می‌دهد. طی یک سری اتفاقات ارمیا متحول می‌شود و حتی پس از پایان جنگ و بازگشت به تهران هم نمی‌تواند از فکر جبهه و جنگ بیرون بیاید. او در ادامهٔ سیر و سلوک عرفانی‌اش به جنگل‌های شمال می‌رود تا اینکه خبر درگذشت امام خمینی(ره) را می‌شنود. در این رمان، قصه بر اثر تجربه شخصی نویسنده شکل می گیرد و اگرچه قهرمان داستان واقعی نیست ولی ما به ازای بیرونی آن را باید خود نویسنده دانست. 

داوود غفارزادگان در کتاب «شب ایوب» به دوران پس از جنگ می پردازد. این کتاب روایتگر لحظات زندگی یک جانباز نابینا است، گویای روزهایی که تصمیم می گیرد به جبهه برود وشرط ورود به این میدان عظیم راغلبه بر ترسی می داند که با مرگ مادر در رودخانه آغاز شده است. از این رو به رودخانه می‌زند، در این کتاب خاطرات وی قبل وپس از جنگ توسط او بیان می شود.

در حوزه ادبیات کودک و نوجوان می توان به آثار مرحوم امیرحسین فردی اشاره کرد که در قالب داستانهای کوتاه برای کودک و نوجوان جنگ را روایت می کند. کتاب «روزی که تو آمدی» از این نوع ادبیات به شمار میرود.

مجید قیصری از دیگر نویسندگانی است که در بخش ادبیات داستانی جنگ و به ویژه داستان کوتاه دارای آثار ارزشمندی است. آخرین کتاب وی «نگهبان تاریکی» شامل مجموعه داستانهای کوتاه با تموضوع جنگ و دفاع مقدس می باشد. در یکی از داستانها به نام «نگهبان تاریکی» به دوران پس از سرنگونی صدام و روابط دوستانه ایران و عراق پرداخته شده است. روایت شخصی است که عازم زیارت کربلا و عتبات می شود ولی در مرز هنگامی که قرار است توسط سربازان عراقی مورد بازرسی قرار گیرد مردد می شود. چگونه خود را راضی کند در مقابل سربازی که تا دیروز و با تمام وجود در برابرش مقاومت و ایستادگی می کرده تا یک وجب از وطنش را غصب نکند دست ها را بالا بگیرد تا بازرسی شود. نقطه طلایی داستان جایی است که قهرمان داستان شب هنگام در اتاقش در هتلی در کربلا از پنجره به بیرون می نگرد و باز سرباز عراقی دیگری را می بیند که در جلو در هتل کشیک می دهد تا امنیت او و سایر زایران را تامین کند.

در این نمونه هایی که ذکر شد نویسنده سوژه و ایده اصلی را از خاطرات خود و یا دیگران در دوران جنگ و دفاع مقدس انتخاب کرده و سپس با استفاده آزادانه از فنون ادبی ادبیات داستانی به روایت قصه می پردازد. خوش بختانه در سالهای اخیر آثار قابل قبولی در این زمینه و به ویژه ادبیات بعد از جنگ تولید شده ولی هنوز هم موضوعات و ایده های ناب و بکر زیادی هستند که هیچ کس به سراغ آنها نرفته و این وظیفه نویسندگان جوان امروزی است که اگرچه در دوران جنگ نبوده اند ولی با پرداختن به این موضوعات می توانند دین خود را به کشور و مروم خود ادا کنند.

موضوع دیگری که باید به آن اشاره کرد نقش نویسندگان اردبیلی در این نوع ادبیات داستانی می باشد. که می توان به محمدرضا بایرامی، داوود غفارزادگان و مرحوم فردی اشاره کرد که نسل اول و از پیشگامان این عرصه به شمار می روند. علاوه بر این باید از ساسان ناطق، محمود مهدوی، رضا کاظمی نام برد که جزو نسل دوم ادبیات جنگ و دفاع مقدس به شمار رفته و فعالیتها و موفقیتهای چشم گیری در این عرصه داشته اند و این خود نشانگر این است که تربیت نسل نویسندگان این چنینی در اردبیل در طول این سالها تداوم داشته و موفقیتهای نسل سوم و جوان امروزی در جشنواره های گوناگون آینده ای درخشان را در عرصه رمان و داستان جنگ نوید می دهد البته به شرط ممارست و پیگیری و همچنین حمایت سازمانها و ارگانهای متولی امر.   

 

انتهای پیام/ج