همراه با کلام الهی؛

سوره کهف؛ اعتقاد به حق و عمل نیکو

سوره کهف، با بیم و بشارت، مردم را به سوی اعتقاد به حق و عمل نیکو دعوت می‌کند.

به گزارش سبلان ما، سوره کَهْفْ هجدهمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن که در جزء پانزدهم و شانزدهم قرآن. کهف به معنای غار است و دلیل نام‌گذاری این سوره به کهف وجود داستان اصحاب کهف در آن آمده است. اعتقاد به حق و انجام عمل صالح از توصیه‌های این سوره به مردم است. داستان اصحاب کهف، داستان موسی و بنده‌ای از بندگان خدا (خضر)، حکایت ذوالقرنین و داستان باغستان دو نفر، از مهمترین حکایاتی است که در این سوره بیان شده است. گفته شده سوره کهف هنگامی نازل شد که عده‌ای از قریش قصد آموختن مسائلی از یهودیان برای آزمودن پیامبر(ص) را داشتند. این مسائل، پرسش از سه داستان گفته‌شده و زمان برپایی قیامت بود.

 

از آیات مشهور سوره کهف، آیه ۵۰ است که داستان سجده ملائکه بر آدم و سرپیچی ابلیس را بیان می‌کند. درباره فضیلت تلاوت سوره کهف، روایات بسیاری وجود دارد از جمله از پیامبر(ص) نقل شده است که هنگام نزول سوره کهف، هفتاد هزار فرشته آن را بدرقه کردند و عظمت این سوره آسمان و زمین را پر کرد. هر کس این سوره را در روز جمعه بخواند، خداوند گناهان او تا جمعه دیگر را می‌آمرزد و به او نوری می‌بخشد که به آسمان می‌تابد و از فتنه دَجّال محفوظش می‌دارد.

 

کهف به معنای غارِ در کوه است. دلیل نامگذاری این سوره به کهف، ذکر داستان اصحاب کهف در آن است. نام دیگر این سوره حائله است؛ زیرا سوره کهف، حائل و مانعی بین آتش جهنم و قاریان و عاملان به آن خوانده شده است.

 

محل و ترتیب نزول

سوره کهف از سوره‌های مکی و در ترتیب نزول شصت و نهمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، هجدهمین سوره است و دقیقاً در نیمه قرآن، یعنی در جزء پانزدهم و شانزدهم جای دارد.

 

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره کهف ۱۱۰ آیه، ۱۵۸۹ کلمه و ۶۵۵۰ حرف دارد. این سوره به لحاظ حجمی از سوره‌های مئون و متوسط است و در حدود نیم جزء قرآن را شامل می‌شود.

 

محتوا

درباره محتوا و غرض سوره کهف، گفته شده که این سوره با بیم و بشارت، مردم را به سوی اعتقاد به حق و عمل نیکو دعوت می‌کند. در این سوره بر فرزند نداشتن خداوند تأکید شده است؛ چنان‌که آیاتی از آن حاوی تهدید کسانی است که معتقد بوده‌اند خداوند فرزند دارد. مخاطب بخشی از این سوره، دوگانه‌پرستانی هستند که معتقدند ملائکه و جن و افراد صالح، فرزند خدایند و همچنین مسیحیان، که معتقدند عیسی مسیح فرزند خداست. همچنین گفته شده بعید نیست این سوره برای بیان سه داستان عجیب اصحاب کهف، موسی و بنده‌ای از بندگان خدا و‌ حکایت ذوالقرنین نازل شده باشد.

این سه داستان برخلاف بیشتر داستان‌های دیگر قرآن که پراکنده در سوره‌های مختلف‌اند، یک‌جا آمده‌اند

 

در سوره کهف چند داستان آمده که سه داستان از بقیه مفصل‌ترند: داستان اصحاب کهف (آیه‌های ۸-۲۶): حاوی هدایت این اصحاب از سوی خداوند، ایمان و کشمکش آنان با کافران، پناه‌بردن به غار، معجزه زنده‌ماندشان به یاری خدا، بیداری مجددشان و برخورد با مردم، روشن شدن حقیقت و بیان جدالی که کافران با پیامبر(ص) در این مسئله داشتند.

داستان موسی و خضر (آیه‌های۶۰-۸۲): حاوی همراهی موسی و نوجوان تا مجمع‌البحرین، فراموش‌کردن ماهی، بازگشت برای یافتن ماهی، دیدار با بنده‌ای از بندگان خدا (خضر)، درخواست موسی برای همراهی، هشدار خضر به ناشکیبایی موسی، سوراخ‌کردن کشتی، قتل غلام، بازسازی دیوار در شهری که آنان را نپذیرفتند و اعتراض‌های سه‌گانه موسی، جدایی موسی از خضر، بیان تأویل رفتارهای خضر.

داستان ذوالقرنین (آیه‌های ۸۳-۹۸): حاوی پرسش از پیامبر(ص) درباره ذی‌القرنین، اعطای پادشاهی به ذی‌القرنین، برخورد با دو گروه در مغرب و مشرق، رسیدن به میان دو سد، شکایت مردم از یأجوج و مأجوج، و ساختن سد برای جلوگیری از حمله یأجوج و مأجوج

از امام صادق(ع) درباره سبب نزول سوره کهف نقل شده است قریش سه نفر را به قبیله نجران فرستادند تا از یهودیان آن دیار مسائلی را بیاموزند و با آن، رسول خدا(ص) را بیازمایند. این سه نفر به سوی نجران رفتند و با علمای یهود دیدار کردند. یهودیان گفتند سه مسئله از او بپرسید، اگر آن طور که ما می‌دانیم پاسخ داد، در ادعایش راستگوست وگرنه دروغ می‌گوید و سپس از او یک مسئله دیگر بپرسید؛ اگر گفت می‌دانم بدانید که دروغگوست. سه مسئله‌ای که قرار شد از پیامبر(ص) بپرسند، احوال اصحاب کهف، داستان حضرت موسی با آن عالِم (خضر) و سرگذشت فردی (ذوالقرنین) بود که میان مشرق و مغرب را گشت و به سد یأجوج و مأجوج رسید. یهودیان سپس جواب این مسائل را به فرستادگان دادند. پرسش چهارم هم درباره زمان برپایی قیامت بود.

فرستادگان قریش به مکه برگشتند و نزد ابوطالب جمع شدند و از پیامبر(ص) هرآنچه قرار بود پرسیدند و رسول خدا(ص) گفت فردا جواب‌هایش را می‌دهم و در این وعده ای که داد «ان شاء الله» نگفت، به همین جهت چهل روز وحی از او قطع شد تا آنجا که رسول خدا(ص) غمگین شد و یارانش که به وی ایمان آورده بودند به شک افتادند، و قریش شادمان شده، شروع کردند به مسخره‌کردن و آزار. ابوطالب سخت اندوهگین شد. پس از چهل شبانه‌روز سوره کهف بر پیامبر(ص) نازل شد. رسول خدا(ص) از جبرئیل سبب تأخیر را پرسید که او گفت ما جز به اذن الهی قادر نیستیم نازل شویم. امام صادق(ع) سپس به داستان اصحاب کهف پرداخت.

علامه طباطبایی، ضمن بیان اختلاف در روایات درباره داستان اصحاب کهف، روایت مذکور را روشن‌ترین روایت در این باب دانسته و آن را خالی از تشویش معرفی کرده؛ با این حال اشکالاتی هم به آن وارد کرده است و برخی قسمت‌هایش را خلاف ظاهر آیه قرآن دانسته است

 

آیات مشهور

 

آیه ۵۰

«وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِکةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ‌ رَ‌بِّهِ...﴿۵۰﴾» (و [یاد کن‌] هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «آدم را سجده کنید» پس [همه‌] به جز ابلیس سجده کردند، [او] از [گروه‌] جن بود و از فرمان پروردگارش سرپیچید... .)

 

بنابر تفاسیر، این آیه درباره داستانی است که در سوره بقره آمده و ماجرای خلقت آدم و سجده فرشتگان بر او را بیان می‌کند. از جمله نکاتی که مفسران در توضیح این آیه بیان کرده‌اند این است که ابلیس اگرچه از جِنّیان بود، به سبب اطاعت و جایگاهش نزد خداوند، در صف فرشتگان درآمده بود و اینکه از سجده فرشتگان فهمیده می‌شود سجده بر غیر خدا در صورتی که برای احترام و تکریم و به اطاعت از خداوند باشد، ایرادی ندارد.  برخی از مفسران در ذیل این آیه گفته اند که سجده سه نوع است:الف: سجده‌ى عبادت كه مخصوص خداست مثل سجده‌ى نماز.ب: سجده‌ى اطاعت، مثل سجده‌ى فرشتگان بر آدم، كه براى اطاعت فرمان خداوند بود.ج: سجده‌ى تحيّت، تكريم وتشكّر از خداوند، مثل سجده‌ى يعقوب بر عاقبت يوسف. فراز پایانی آیه (أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ) نهی از پذیرفتن ولایت ابلیس و دیگر شیاطین است که فرزندان او هستند و منظور از ولایت یا اطاعت است چان چه مفسران گفته‌اند همانگونه که خدا اطاعت می شود و البته بعید نیست که منظو از ولایتی که در ارتباط با ابلیس و ذریّه‌اش نهی شده ولایت مُلک و تدبیر باشد که همان ربوبیت است زیرا وثنیون همان گونه که به طمع رسیدن به خیر و منفعتی ملائکه را می‌پرستند، بر همین اساس جنیان را برای پرهیز از شرشان عبادت می‌کنند و به سبب آنها می‌خواهند به خدا تقرب بیابند در حالی که به تصریح قرآن جنیان هیچ گونه اشراف علمی به اسرار خلقت خود و جهان هستی ندارند پس تدبیر در دست آنان نیست و نمی‌توانند ارباب و آلهه باشند. 

گفتنی است داستان سجده ملائکه و سرپیچی ابلیس در چند جای قرآن از جمله در آیه ۷۳ سوره ص، آیه ۳۰ سوره حجر و آیه ۳۴ بقره آمده است.

 

آیه ۱۱۰

«قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ‌ مِّثْلُکمْ یوحَیٰ إِلَی أَنَّمَا إِلَٰهُکمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ...﴿۱۱۰﴾» ((ای پیامبر)بگو من هم مِثل شما بشری هستم و[لی‌] به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است... .)

 

در کتاب‌های تفسیری آمده است که این آیه به سه اصلِ توحید، نبوت و‌معاد‌اشاره دارد. توحیداز فراز (إِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ) و نبوت از جمله( إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَىٰ إِلَيَّ و نیز از فراز فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا) و معاد نیز از (فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ) قابل استفاده است. 

 و پندارهای شرک‌آلود و ادعای الوهیت درباره پیامبر(ص) را نفی می‌کند. از امام صادق(ع) آمده است که هر کس آیه آخر سوره کهف را هنگام خواب بخواند، هر ساعتی که بخواهد از خواب بیدار می‌شود.

 در برخی روایات در تفسیر این فرازِ آیه (فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا ترجمه: پس هر که به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد، و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند!) به ضرورت عبادت و عمل خالصانه برای خدا و مقبول نبودن عمل غیر خالص و عبادات ریائی اشاره شده است. و در برخی روایات نیز عمل صالح به معرفت امامان منطبق شده است. در اهمیت و جایگاه این آیه نیز در روایتی از پیامبرخدا نقل شده که اگر بر امت من به جز آیه پایانی سوره کهف نازل نشده بود برایشان کافی بود.

«وَلَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَٰلِكَ غَدًا ﴿٢٣﴾ إِلَّا أَن يَشَاءَ اللَّـهُ ۚ وَاذْكُر‌ رَّ‌بَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَقُلْ عَسَىٰ أَن يَهْدِيَنِ رَ‌بِّي لِأَقْرَ‌بَ مِنْ هَـٰذَا رَ‌شَدًا ﴿٢٤﴾»

ترجمه: و زنهار در مورد چيزى مگوى كه من آن را فردا انجام خواهم داد. مگر آنكه خدا بخواهد، و چون فراموش كردى پروردگارت را ياد كن و بگو: «اميد كه پروردگارم مرا به راهى كه نزديكتر از اين به صواب است، هدايت كند.

آیات ۲۳ و ۲۴ سوره کهف به آیه مشیت معروف است. در این آیات خداوند از پیامبر اسلام (ص) و یا از او و دیگران می‌خواهد وقتی قصد خبر دادن از انجام کاری در آینده را دارند با گفتن جمله «ان شاء الله» آن کار را به اذن و مشیت خداوند معلق کنند. این آیات در مقام بیان این مطلب است که هیچ شخصی در مالکیت و فاعلیت خود دارای استقلال نیست و ملکیت شخص بر چیزی یا تأثیر بر کاری فقط به اذن و مشیت خداوند خواهد بود. گفتن جمله «ان شاء الله» را نشان دهنده رعایت ادب در پیشگاه خداوند دانسته‌اند.

 نکته مهم دیگر آیه(خواه مخاطبش فقط پیامبر باشد یا او باشد و دیگران) این است که هیچ سببی در جهان هستی بدون اراده و اذن و قدرت خداوند، هیچگونه تأثیری نخواهد داشت و این به معنای نفی استقلال موجودات در تأثیرگذاری است و این که همه چیز در جهان فقط با اذن و اراده و خواست خداوند تحقق می‌یابد. ارتباط این آیه با توکل نیز روشن است زیرا انسانی که عارف به مقام پرودگارش است و در برابر او تسلیم است خود را هیچگاه سببی مستقل در صدور افعال و انجام کارهایش نمی‌داند و تمام قدرت را از آنِ خدا می‌داند به همین سبب هرگاه تصمیم بر انجام کاری می‌گیرد و عزمش را جزم می‌کند؛ بر خداوند توکل می‌کند چنان چه آیه ۱۵۹ سوره آل‌عمران به پیامبر می‌فرماید: فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ ۚ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ( ترجمه: اما هنگامی که تصمیم گرفتی، (قاطع باش! و) بر خدا توکل کن! زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد.)

 

فضیلت

در فضیلت تلاوت سوره کهف، روایات بسیاری از پیامبر(ص) و ائمه(ع) نقل شده است که اهمیت محتوای این سوره را بیان می‌کند، از جمله:

۱. بنابر حدیثی از پیامبر(ص)، هنگام نزول سوره کهف هفتاد هزار فرشته آن را بدرقه کردند و عظمت این سوره آسمان و زمین را پر کرد. هر کس این سوره را در روز جمعه بخواند، خداوند گناهان او تا جمعه دیگر را می‌آمرزد (طبق روایتی او را از گناه حفظ می‌کند) و به او نوری می‌بخشد که به آسمان می‌تابد (می‌رسد) و از فتنه دجال محفوظش می‌دارد.

۲. از امام صادق(ع) نقل شده است که اگر کسی هر شب جمعه سوره کهف را بخواند، شهید از دنیا می‌رود و با شهدا مبعوث می‌شود و در روز قیامت در صف شهدا خواهد بود.

خواصی نیز برای سوره کهف بیان شده است، از جمله در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «هر کس آیه آخر سوره کهف را هنگام خواب بخواند، هر ساعتی که بخواهد از خواب بیدار می‌شود».

 

انتهای خبر/ ج