همراه با کلام الهی؛

سوره الرحمن؛ جهان فانی و آخرت

سوره الرحمن جهان را تابع نظمی می داند که هم انسان‌ها و هم جنیان از آن بهره می‌برند وجهان را به دو بخش دنیای فانی شدنی و آخرت پایدار تقسیم می کند.

به گزارش سبلان ما ، سوره الرحمن ملقب به عروس قرآن، پنجاه و پنجمین سوره قرآن است که در جزء ۲۷ جای دارد. نام‌گذاری این سوره به نام «الرحمن» که یکی از نام‌های الهی است، از کلمه آغازین سوره گرفته شده است. درباره مکی یا مدنی بودن این سوره اختلاف است.

 

سوره الرحمن مجموعه‌ای از نعمت‌های خدا در دنیا و آخرت را برمی‌شمرد. همچنین در این سوره به برپایی قیامت و ویژگی‌های آن و چگونگی حسابرسی اعمال پرداخته شده است. خداوند در این سوره پس از ذکر هر نعمتی، از بندگان خود با آیه «فَبأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ: پس کدام‌یک از نعمت‌هاى پروردگارتان را منکرید؟» اقرار می‌گیرد. این آیه ۳۱ مرتبه در سوره تکرار شده است. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده پس از این آیه، عبارت «لا بِشَیْءٍ مِنْ الائِکَ رَبِّ اُکَذِّبُ: پروردگارا هیچ‌یک از نعمت‌های تو را انکار نمی‌کنم» خوانده شود.

 

بر اساس برخی روایات اگر کسی سوره الرحمن را قرائت کند، خداوند توفیق شکرگزاری به او می‌دهد و اگر در آن روز یا شب از دنیا برود شهید محسوب می‎‌شود. سوره الرحمن در ایران در مجالس فاتحه‌خوانی قرائت می‌شود.

 

معرفی

این سوره را از آن رو الرحمن می‌نامند که با کلمه «الرحمن» که از نام‌های الهی است آغاز می‌‌شود. نام دیگر این سوره «آلاء» (جمع ألی) به معنای نعمت‌ها است؛ زیرا نعمت‌های خدا را می‌شمارد.

 سوره الرحمن ملقب به عروس القرآن است. این لقب بر اساس روایاتی است که از پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) نقل شده است.

از این که در روایت نبوی آمده که هر چیزی عروسی دارد و عروس قرآن سوره الرحمن است.  

 شاید بتوان استفاده کرد که منظور از عروس بودن این سوره، برجستگی و زیبایی خاصی است که در آن وجود دارد. علامه طباطبائی نویسنده المیزان سوره الرحمان را تنها سوره‌ای دانسته که پس از بسم الله الرحمن الرحیم با نامی (الرحمن) از نام‌های خداوند شروع می‌شود. 

 

محل و ترتیب نزول

در مَکّی یا مدنی بودن سوره الرحمن اختلاف است؛ برخی آن را مکی و برخی دیگر آن را مدنی دانسته‎‌اند.[۵]علامه طباطبائی در تفسیر المیزان مکی و مدنی بود سوره را محتمل دانسته است ولی گفته که سیاق و نظمش به سوره‌های مکّی شبیه تر است. محمدهادی معرفت از محققان علوم قرآنی، دلایل مکی‌بودن را ضعیف می‌شمارد و سوره الرحمن را سوره‌ای مدنی می‌داند. بنابر نظر او این سوره در ترتیب نزول نود و هفتمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، پنجاه و پنجمین سوره است و در جزء ۲۷ قرآن جای دارد.

 

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره الرحمن ۷۸ آیه، ۳۵۲ کلمه و ۱۶۴۸ حرف دارد. این سوره به لحاظ حجمی جزو سوره‌های مفصلات و در حدود نیم حزب است. کوچک‌ترین آیه قرآن (غیر از حروف مقطعه که فقط یک حرف یا دو حرف‌اند) آیه ۶۴ سوره الرحمن است: «مُدْهَامَّتَانِ: درختان آن دو بهشت در منتهای سبزی و خرّمی است. [

سوره الرحمن جهان را تابع نظمی می داند که هم انسان‌ها و هم جنیان از آن بهره می‌برند وجهان را به دو بخش دنیای فانی شدنی و آخرت پایدار تقسیم می کند. در جهان آخرت سعادت و شقاوت و نعمت و نقمت از هم جدا می گردند. سوره بیان می کند که تمام هستی(دنیا وآخرت)دارای یک نظام واحد و مرتبط با یکدیگر هستند و هر چه در جهان هستی است نعمت خداوند متعال است ازااین رو ۳۱ بار در این سوره با عتاب وتوبیخ از انسان ها وجنیان می پرسد که(فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ) کدامین نعمت های خدایتان را انکار می کنید؟ و به همین جهت سوره با رحمانیت خداوند که شامل مومن وکافر و دنیا و آخرت است شروع و با ثناء بر او و این آیه پایان می‌یابد (تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ ترجمه: پربرکت و زوال‌ناپذیر است نام پروردگار صاحب جلال و بزرگوار تو )

 

سوره الرحمن مجموعه‌ای از نعمت‌های خداوند در دنیا و آخرت را برمی‌شمرد و به عبارتی، این سوره بیانگر صفت رحمانیت خداوند است.

 مطالب مطرح‌شده در این سوره را می‌توان به سه بخش کلی تقسیم کرد:

 

۱. نعمت‌های دنیای: اشاره به برخی نعمت‌ها مثل تعلیم قرآن کریم، آفرینش انسان و جن، آفرینش گیاهان و درختان، آفرینش آسمان، حاکمیت قوانین، آفرینش زمین با ویژگی‌هایش، خلقت میوه‎‌ها، خلقت گل‎‌ها و گیاهان معطر؛ تلاقی دریای شور و شیرین و نعمت‌های موجود در دریا (آیات ۱ تا ۳۰).

 

۲. برپایی قیامت: اشاره به فروپاشی نظام‌های دنیایی و برپایی قیامت، ویژگی‌هایی از قیامت، چگونگى حساب، کیفر و مجازات (آیات ۳۱ تا ۳۰ ).

 

۳. نعمت‌های اُخرَوی: پس از اشاره‌ای کوتاه به عذاب‌ جهنمیان، نعمت‌های نیکوکاران شمرده شده است. مهم‌ترین نعمت‌های بهشتی که به آنها اشاره شده است: باغ‌ها، چشمه‌‏ها، میوه‌‏ها، همسران زیبا و باوفا (آیات ۳۱ تا ۷۸).

شماری از مفسران، سبب نزول این سوره را آگاه نبودن مشرکانِ قریش از نام رحمان دانسته‌‎اند؛ آنان زمانی‎ که آیه ۶۰ سوره فرقان -که در آن امر به سجده برای خداوند رحمان شده بودند- نازل گردید، گفتند رحمان کیست و چیست؟ خداوند در مقابلِ این سخن آنان، سوره الرحمن را نازل کرد. برخی نیز بر اساس روایتی از امام صادق(ع) معتقدند سوره الرحمن درباره اهل بیت نازل شده است.

 

منظور از دو دریا و لؤلؤ و مرجان

در روایات از امام صادق(ع) و امام رضا(ع) نقل شده است منظور از دو دریا در آیه «مَرَ‌جَ الْبَحْرَ‌یْنِ یَلْتَقِیَانِ؛ دو دریا را به گونه‌اى‌ روان کرد که‌ با هم برخورد کنند»،علی(ع) و فاطمه(ع) و منظور از لؤلؤ و مرجان در «یَخْرُ‌جُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْ‌جَانُ؛ از هر دو دریا مروارید و مرجان برآید»  نیز امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است. این تفسیر در آثار مفسران شیعه از جمله مجمع البیان طبرسی و مفسران سنی نظیر تفسیر الدرالمنثور سیوطی آمده است.

 مضمون این آیه در سوره فرقان آیه ۵۳  و سوره نمل آیه ۶۱ نیز آمده است.

 

آیات مشهور

 

هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ (آیه۶۰)

ترجمه: مگر پاداش نیکی جز نیکی است؟

 

در آیات قبلی آمده است خداوند به کسانی که از مقام پروردگارشان ترس دارند، دو بهشت با نعمت‌های فراوان می‌دهد. این آیه بیان می‌کند که آن احسان خداوند به این دلیل است که آنان با ترس از خداوند، احسان کردند و پاسخ احسان، چیزی به جز احسان نیست.

بر اساس روایتی از امام صادق(ع) این آیه درباره کافر و مؤمن نیکوکار و بدکار جارى مى‌شود و هر کس به دیگری نیکی کند، او باید جبران کند و راه جبران این نیست که به همان مقدار نیکی کند بلکه باید بیش از آن باشد. دلیل این کار آن است که اگر شخص دوم به همان اندازه فرد اول نیکی کند، عمل نیک فرد اول برتر است به دلیل آنکه او آغازگر نیکی بوده است؛ از این رو شخص دوم باید بیشتر از فرد اول نیکی کند تا در ارزش احسان با یکدیگر برابر شوند.

 

سوره الرحمن در فرهنگ عمومی

سوره الرحمن از جمله سوره‌هایی است که در فرهنگ عمومی جوامع اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. این سوره نزد مسلمانان برخی از کشورها نظیر ایران کاربرد اجتماعی دارد. در ایران در مجالس ترحیم و فاتحه‌خوانی، پیش از سخنرانی واعظان، قاریان سوره الرحمن را تلاوت می‌کنند. در برخی محافل، افراد حاضر در مراسم پس از تلاوت آیه «فَبأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»  توسط قاری، جمله «لَا بِشَیْ‏ءٍ مِنْ آلَائِکَ رَبِّ أُکَذِّبُ» را به صورت گروهی می‌خوانند. شاید علت قرائت این سوره در مجالس ترحیم آیات ۲۶و۲۷ کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ* وَیَبْقَىٰ وَجْهُ رَ‌بِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَ‌امِ این سوره باشد که حاکی از مرگ و نابودی همه کس جز ذات مقدس خدا است و نیز ادامه آیات تا آخر سوره که در ارتباط با جهان آخرت و دوزخ و نعمت‌های بهشت است.[نیازمند منبع] کاربرد این سوره در مجالس ختم، مخالفانی را نیز داشته است، به‌ویژه آنکه بر اساس دیدگاه این مخالفان، سوره الرحمن در ایران بیشتر یادآور مجالس ترحیم است و این با روح حاکم بر این سوره که بیانگر نعمت‌های خدا در دنیا و آخرت است همخوانی ندارد.   کاربرد سوره الرحمن در مجالس فاتحه‌خوانی موجب شده در زبان عامیانه فارسی در مورد کسی که زمان مرگش نزدیک شده بگویند: فلانی بوی الرحمانش بلند شده

سوره الرحمن از جمله سوره‌هایی است که مورد توجه هنرمندان قرار گرفته است. قالیچه کتیبه‌ای سوره الرحمن از جمله آثاری است که درباره این سوره بافته شده است. در این قالیچه در هر کتیبه یکی از آیات سوره الرحمن به همراه آیه «فَبأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبان» طراحی شده است. خطوط آیات قرآنی از نوع ثلث، نسخ و خطوط تزیینی است و درون هر کتیبه تصاویری مرتبط با موضوع آیه نیز به چشم می‌خورد. بافنده آن حجت الله خدایاری هنرمند تبریزی است که در ۱۳۷۵ش آن را به اتمام رسانده است. این قالیچه در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

 

فضیلت و خواص

بر اساس برخی روایات اگر کسی سوره الرحمن را بخواند، خداوند به ضعف و ناتوانی او رحم می‌کند و موجب می‌شود آن فرد توفیق شکرگزاری نعمت‎‌های الهی را پیدا ‎کند. همچنین از امام صادق(ع) نقل شده است سوره الرحمن را بخواند و پس از هر آیه «فبای الاء ربکما تکذبان» عبارت «لابشیء من الائک رب اکذب» را بگوید، اگر در آن روز یا شب از دنیا برود شهید محسوب می شود. هم‌چنین شفاعت قاری سوره الرحمن در حق دیگران در روز قیامت از دیگر آثار این سوره برشمرده شده است.  در نماز پس از زیارت امام رضا (ع) خواندن سوره الرحمن در رکعت دوم پس از سوره حمد توصیه شده است. در دیگر نمازهای زیارت نیز خواندن سوره الرحمن توصیه شده است. 

 

آسان شدن امور سخت، درمان درد چشم و محافظت از انسان از جمله خواصی است که برای سوره الرحمن بیان شده است.

 

انتهای خبر/ ج