با گیاهان دارویی و معجزه گر دشت مغان بیشتر آشنا شوید

در این بخش می خواهیم شما را با انواع گیاهان دارویی، سبزیجات و میوه جات وحشی که در دشت مغان شناخته شده و هر کدام خواصی برای درمان انواع بیماری ها دارند آشنا کنیم.

به گزارش سبلانه به نقل از آران مغان، عکس هایی از انواع گیاهان دارویی، میوه جات و سبزیجات وحشی در منطقه مغان؛ البته ممکنه این گیاهان و سبزی ها در دیگر مناطق مختلف کشورمان به نام های دیگر نیز بشناسند.

 

* گیاه کبر – هندوانه کوهی یا به زبان ترکی (داغ قارپوزی)*

کَبَر، لگجی، لیجین، خاروک یا علف مار (نام علمی: Capparis spinosa) یکی از گیاهان است. کبر از راسته میخک‌سانان (Caryophyllales)، تیره کبریان (Capparaceae) ، سرده کبرها (Capparis) است.

گیاه کبر (داغ قارپوزی) یا هندوانه کوهی با نام علمی کاپرس (capers) که در کوهها و ارتفاعات و تپه های پلدشت آذربایجان شرقی ،غربی و دشت مغان (اصلاندوز) استان اردبیل رشد می کند.این گیاه بومی مناطق گرمسیری غرب و مرکز آسیاست ، پراکندگی آن از اقیانوس اطلس ، مراکش ، تونس تا دریای سیاه ، ارمنستان ، نواحی شرقی دریای خزر تا افغانستان و هند امتداد دارد.

ضخامت هر دانه ۰٫۲ تا ۰٫۳ است.

 

کبر گیاهی بوته مانند است و دارای شاخه‌های چوبی باریک و دراز است که شاخه‌های کهنسال آن بی برگ ولی شاخه‌های جوان آن دارای برگ‌های کوچک، باریک و به درازای ۱۲-۴ میلیمتر و منتهی به نوک خار مانند است.این گیاه ریشه بسیار سخت و بلند با پوست کلفت دارد که پس از خشک شدن از مغز چوبی آن جدا می شود. این گیاه ممکن است تا سی سال عمر کند.میوه این گیاه کروی شکل (به درشتی یک گیلاس کوچک)، بدون تار و به رنگ سبز با خطوط موازی سبز و یا زرد کمرنگ است و درون میوه آن قرمز و پر از دانه های کوچک و لزج است.

 

 

ویژگی های دارویی

این گیاه در پزشکی کهن یونانی و عرب مورد استفاده قرار می گرفته است. پوست این گیاه مزه ی تند و گس و اثر آرام کننده، معرق و نرم کننده دارد و در رفع سرفه و آرام کردن حملات آسم و دفع کرم ، کارساز بوده و در درمان دانه‌های پوستی سودمند است.

 

 

*قارچ دنبلان/توبر یا به زبان ترکی (دنبلان)*

قارچ دُنبَلان (Truffle) نوعی قارچ خوراکی گرانقیمت و کمیاب است. این قارچ در گونه‌های مختلف به رنگهای قرمز تیره، خاکستری، سفید، بنفش و سیاه یافت می‌شود ولی لذیذترین نوع آن دارای پوستهٔ سیاه‌رنگ است. دو نوع سیاه و سفید این قارچ گران‌قیمت‌ترین قارچ‌های دنبلان زیرزمینی هستند.

بیش‌ترین میزان مصرف قارچ دنبلان در رستوران‌ها، صنایع غذایی، تهیهٔ انواع سس‌ها و روغن‌های معطر و نیز داروسازی است.[۶] سر آشپز معروف فرانسوی، ژان آنتلم بریلا-سوارین (Jean Anthelme Brillat-Savarin)، دنبلان را الماس آشپزخانه لقب داده است.[۷]

 

قارچ دنبلان، که در عمق تقریبا ۳۰ سانتیمتری و در مجاورت ریشه گیاهان رشد می‌کند، شکلی شبیه سیب زمینی دارد و اندازه آن از یک فندق تا اندازه یک پرتقال می‌باشد . دنبلان به حالت طبیعی در بسیاری از مناطق معتدل دیده می‌شوند و آنها را به وسیله سگ یا خوک پیدا می‌کنند.[۸] قارچ دنبلان کوهی سفید در سال ۲۰۰۱ به قیمت هر کیلو بین ۲۰۰۰–۴۵۰۰ دلار امریکا بفروش رفته‌است.[۹] در دسامبر ۲۰۰۹ آنها به قیمت ۱۴،۲۰۳ دلار بر کیلوگرم فروخته می‌شدند. رکورد قیمت یک دنبلان سفید در دسامبر ۲۰۰۷ زده شد؛ کازینو داری به نام استانلی هو (Stanley Ho) مبلغ ۳۳۰،۰۰۰ دلار برای خرید یک دنبلان ۱٫۵ یک کیلویی پرداخت کرد.[۱۰]"

در سی سال گذشته تلاش‌های جدیدی برای تولید انبوه دنبلان آغاز شده است. حدود ۸۰٪ دنبلان مصرف شده در فرانسه در مزارع پرورشی بعمل میاید. با این‌حال، هنوز میزان تولید به سطح سال ۱۹۰۰ نرسیده است. مزارع دنبلان در کشورهای انگلیس، ایالات متحده آمریکا، اسپانیا، سوئد، نیوزیلند، استرالیا و شیلی فعال هستند. (ویکی پدیا)

با توجه به آغاز بارندگي هاي بهاره و مساعد شدن شرايط رشد دنبلان ها، جمع آوري، خريد و فروش و مصرف اين قارچ ها در رويشگاه هاي اين قارچ در كشور بخصوص در دشت مغان از رونق خاصي برخوردار شده است.

بخشي از خواص دارويي و پزشكي قارچ دنبلان بر اساس مستندات علمي و تحقيقات آزمايشگاهي و برخي ديگر در ميان مردم مناطق مختلف و بر اساس تجربيات شخصي و در طول سال هاي متمادي به اثبات رسيده است.

 

در طي نمونه برداري از قارچ هاي دنبلان در طي سال هاي گذشته، با مطرح كردن سؤالاتي از مردم مناطق مختلف كشور، در مورد خواص اين قارچ، مردم از آن به عنوان يك غذاي نيرو بخش و مقوي ياد كرده و تغذيه از آن در فصل بهار را براي جلوگيري از انواع بيماري ها در طول سال مؤثر مي دانند.

در ميان مردم منطقه مغان اعتقاد بر اين است كه دنبلان تأثير چشمگيري در كاهش قندخون در ميان مبتلايان به ديابت دارد. و از آن به عنوان غذايي مقوي و دارويي در درمان بيماري هاي چشمي ياد مي شود.

در حديثي از رسول اكرم نقل شده است: قارچ دنبلان مائده اي از جانب خداوند و از گياهان بهشتي بوده و مصرف آن براي بيماري هاي چشمي سودمند است ( بحارالانوار، جلد 62، صفحه 145، حديث 3 ).

مردم مغان نيز مصرف دنبلان را در درمان عوارض پيري موثر دانسته و آن را به عنوان عامل جواني مي شناسند. بر اساس تحقيقات علمي انجام شده تاكنون تأثيرات آنتي بيوتيكي قارچ در برابر ميكروب ها و عوامل بيماريزا، تأثير آنتي اكسيداني در برابر انواع عوامل سرطان زا و محافظت از كبد در برابر بيماري هاي كبدي به اثبات رسيده است.

 

* گیاه کنگر یا به زبان ترکی (گانگال) *

كنگر (گانگال) معمولی گیاهی است با برگ‌های خاردار و ساقه‌های ضخیم شبیه به كرفس كه از آن در پخت سوپ، خورش و حتی به‌صورت خام در سالاد استفاده می‌كنند.البته باتوجه به اینكه برگ‌های آن تیغ‌های ریز و تیزی دارند، هنگام پاك‌كردن مراقب دستان خود باشید؛ پس بهتر است از دستكش استفاده كنید.كنگر طبیعتی گرم و خشك دارد و به همین علت آن را با ماست نیز می‌خورند و در ضمن برای آن دسته از افرادی كه گرم‌مزاج هستند، خوردن آن توصیه می‌شود.

 

يكی از ويژگی های كنگر، اين سبزی بهاری خاصيت غير قابل انكار آن در درمان تسكين بيماری نقرس و تصلب شرائين است. مصرف برگ ها و ميوه گياه كنگر در رژيم غذايی روزانه تاثير زيادي در تسكين دردها و درمان نقرس و تصل شرائين دارد. اين گياه در حقيقت با خاصيت پاكسازي عروق موجب تخليه رسوب ها و اخلاط مزاحم از رگ هاي خونی می شود. از طرفی ميوه و برگ كنگر به جهت داشتن ميزان قابل ملاحظه اي فيبر، املاح معدني و ويتامين هاي A، B و E در گروه مفيدترين گياهان و سبزيجات قرار مي گيرد كه ضمن تنظيم عملكرد كليه ها و افزايش ميزان ادرار مي تواند به عنوان يك ملين و مسهل گياهي معتدل براي درمان افرادي كه دچار يبوست هاي خفيف هستند استفاده شود. در حقيقت تهيه خورش يا آش كنگر كه با كمك ليموترش تازه طعم دار شده باشد، تاثير زيادی در درمان يبوست و بهبود عملكرد دستگاه گوارشی به ويژه روده ها خواهد داشت. (تبیان)

مواد مغذی اصلی موجود در 100 گرم کنگر خام

انرژی	18 کیلو کالری
پتاسیم	360 میلی گرم
آهن	1 میلی گرم
فولات	21 میکروگرم
کلسیم	41 میلی گرم
پتنوتنیک اسید	3/0 میلی گرم
ویتامین B1	1/0 میلی گرم
سدیم	27 میلی گرم
بتاکاروتن	39 میکروگرم
فیبر	4 گرم

 

خواص درمانی

* كنگر ضدعفونی‌كننده، اشتهاآور، تب‌بر و هضم‌كننده غذاست و درضمن، مصرف آن باعث تقویت دستگاه گوارش می‌شود.

* این گیاه و به‌خصوص برگ آن ادرارآور و نیروبخش است و در ضمن قلب را نیز تقویت می‌كند.

* كنگر در درمان یرقان، نارسایی كبد و كم‌خونی مؤثر بوده و از كبد در برابر سموم شیمیایی محافظت می‌كند.

 

* محققان معتقدند وجود ماده‌ای به نام سینارین در عصاره برگ كنگر، باعث كاهش كلسترول و تری‌گلیسیرید خون می‌شود. در ضمن همین ماده به همراه ماده دیگری به نام اسید كافئیك موجود در كنگر، كبد را در برابر عفونت حفظ می‌كنند. (تبیان)

زمان روییدن این گیاه

زمان به گل نشستن این گیاه از بهار تا نیمه ی تابستان است که به عواملی چون شرایط اقلیمی و گرمای هوا وابسته است. دم برگ داخلی سفید رنگ، راس ساقه و هاگدان قسمت های خوراکی این گیاه را تشکیل می دهد که در سوپ،خورش و سالاد مورد استفاده قرار می گیرد.

در یونان و مصر باستان، این گیاه به دلیل نقش کمکی در هضم مواد غذایی مورد توجه قرار گرفت و در قرن 16 میلادی در اروپا یکی از سبزیجات معروفی بود که توسط اشراف مصرف می شد.

کنگر در زبان محلی ما "گانگال" نامیده می شود که در منطقه مغان و در اطراف زمین های کشاورزی اطراف کانال آبیاری پارس آباد، اصلاندوز، در زمینهای شرکت"کشت و صنعت مغان و حریم جاده های اصلاندوز تا پارس آباد" یافت می شود. بسیاری از گردشگران و میهمانان در هنگام ورود به دشت مغان حدالامکان این گیاهان را جمع آوری کرده و از آن در غذاهای خود استفاده می کنند.

 

*کاکوتی یا به زبان ترکی (کهلیک اُوتی)*

کاکوتی (کهلیک اُتی) (Ziziphora tenuior L) گیاهی از تیره نعنائیان است که کاربرد های غذایی و دارویی دارد و عطر آن نزدیک به آویشن و Oregano است.

این گیاه چند ساله است وبوته‌های آن پرپشت و ارتفاع آن بین 10 تا20 سانتی متر می‌باشد و دارای گل‌های صورتی است.

این گیاه با آویشن هم خانواده است. در زبان مردم رودبار استان گیلان به آن «پلنگ مشت» می‌گویند و این سبزی طعم دهنده اصلی غذایی به نام شامی رودباری است.

در آذربایجان به آن کهلیک اُتی (Kəhlik oti) و یا ککلیک اوتی (Kəklik oti) به معنای علف کبک گفته می‌شود. یکی از تیره‌های این گیاه که در مناطق کوهستانی شمال خراسان به وفور یافت می‌شود به زبان کردی کرمانجی آنوخ نام دارد.

کاربرد خوراکی

این گیاه در نواحی کوهستانی ایران (بخصوص کردستان) به عنوان ادویه در غذاها کاربرد وسیعی دارد و عطر آن بسیار نزدیک به آویشن و Oregano و کمی هم شبیه به پونه است.

در تهیه غذاهای ایتالیایی جایگزین بهتری نسبت به آویشن برای Oregano است. از برگ‌های خشک‌شده و خردشده کاکوتی به عنوان طعم‌دهنده در دوغ استفاده می‌شود و برخی از دوغ های بسته بندی شده در ایران این ادویه را دارند. چوپان‌ها و کوه نوردان تازه کاکوتی را جمع آوری می‌کنند و چای آن را نوشیدنی گوارایی می‌دانند.

در آذربایجان در فصل بهار مردم محلی این گیاه را جمع آوری و به چای اضافه می کنند. استفاده از خشک شده این گیاه هم به صورت کامل یا پودر شده در این منطقه مرسوم است. در کشورهای اروپایی مانند آلمان این گیاه به صورت زنده در فروشگاه ها و در گلدان های کوچک به فروش می رسد.

خواص درمانی

گرم و خشک ضد باکتری خلط آور ضد سرما خوردگی و ضد عفونی کننده روده. کاکوتی که در گویش محلی خراسان به آن آنخ یا آنوخ گفته می‌شود دارای نام علمی Ziziphora tenuior L. از خانواده Lamiaceae می‌باشد. Thymus که نام علمی آویشن می‌باشد نیز از خانواده Lamiaceae می‌باشد. هر چند اثرات این دو گیاه بسیار شبیه همدیگر می‌باشند.

آویشن بیشتر در بیماریهای تنفسی استفاده می‌گردد ولی کاکوتی اغلب در درمان اختلالات گوارشی نظیر اسهال و دل پیچه کار برد دارد.

 

* علف چشمه یا به زبان ترکی (بولاغ اوتی)*

این سبزی به صورت وحشی در فصل بهار بیشتر در آش کاربرد دارد. نام‌های دیگر آن عبارتند از آب تره، شاهی آبی، جرجیر بیابانی، ترتیزک آبی، علف چشمه، قره العین و ...

در طب سنتی، بولاغ اوتی دارای طبعی «گرم و تر» است. بولاغ اوتی به تیره شب‌بو تعلق دارد. گیاهی است علفی و پایا که از ساقه‌های خوابیده آن که عموما ضخیم و گوشت‌دار است، ریشه‌های کوچک و سفید رنگ به صورت شبکه‌ای خارج می‌شود که ارتباط آنها در نقاط مختلف زمین را باعث می‌گردد. برگهای آن متناوب و گوشت‌دار به رنگ سبز تیره و عاری از کرک است. در قسمت انتهایی ساقه آن گلهای سفید رنگی مجتمع به شکل خوشه ظاهر می‌شود که پس از آمیزش هر یک میوه‌ای به صورت خورجین و به طول 2 تا 2.5 سانتیمتر تبدیل می‌گردد.

دانه‌اش قهوه‌ای رنگ مدور و واقع در دو ردیف در داخل میوه است، طول ساقه آن به تناسب شرایط محیط زندگی تفاوت می‌کنند. بطوری که در جریانهای آب کم عمق ساقه‌اش کوتاه ولی در جریانهای آب نسبتا عمیق که زلال نیز باشد از 2 متر هم تجاوز می‌کند. نمونه‌هایی از این گیاه در ارتفاعات زیاد می‌رویند. معمولا طعمی تلخ دارند و برعکس نمونه‌هایی که در اعماق زیاد آب رشد می‌کنند طعم تند خود را از دست می‌دهند.

خواص درمانی:

این سبزی شامل ویتامین‌های زیادی چون B کمپلکس، به خصوص B۱, E,C و دارای املاحی چون گوگرد، سدیم، ید و کلسیم و همچنین دارای پنی‌سیلین گیاهی می‌باشد.

بولاغ اوتی خاصیت نیروبخشی داشته و مصرف آن باعث طول عمر در افراد می‌شود.

استفاده از آن به صورت خام، پایین آورنده قند خون است. جوشانده آن در تسکین ناراحتی‌های قلبی و ورم قوزک پا موثر است.

بولاغ اوتی اشتهاآور خوبی محسوب می‌شود و در مادران شیرده، خاصیت شیر افزایی دارد و استفاده از آن به خانم‌هایی که دچار سرطان سینه هستند، توصیه می‌شود.

مصرف بولاغ اوتی، باعث درمان ناراحتی‌هایی چون آسم، سل ریوی، برونشیت، اختلالات هاضمه، گواتر، اسهال خونی، زخم‌های واریسی، راشیتیسم، یرقان، اسکوربوت، رماتیسم، نقرس و انواع ناراحتی‌های کلیه، کبد و  برای بیماریهایی مثل زردی نوزاد استفاده می‌شود.

مصرف آن با عناب، درمان تب بوده و در رفع این بیماری خصوصا در زمستان (به صورت لوسیون) موثر است.

موارد منع مصرف این سبزی عبارتند از:

۱) استفاده از این سبزی در بعضی افراد ایجاد سوءمزاج می‌کند.

۲) افرادی که دچار هموروئید (بواسیر) هستند نبایستی از آن مصرف کنند.

۳) مصرف این سبزی برای خانم‌های نابارور مضر است.

۴) مصرف زیاد این سبزی در بدن ایجاد سودا می‌کند.

تذکر: در بعضی اشخاص ایجاد تشنجات دردناک مثانه و در برخی موارد عدم دفع ادرار می نماید، در زنان باردار موجب تشنج در رحم و در نتیجه باعث سقط جنبن می گردد.

 

* نسترن کوهی - گیلدیک یا شیلانگ*

نام گیاه: نسترن کوهی, گل سرخ وحشی, گل سرخ بری , گل باغی یا گل باخی - گل محمدی

 نام محلی: در آذربایجان و اردبیل: گیلدیک و در کردی به شیلانگ معروف است

نام علمی: Rosa canina L.

نام انگلیسی: Dog rose – pig rose

تیره: گل سرخ Rosaceae

تاریخچه نسترن کوهی از گیاهان دارویی ارزشمندی است که مردم اکثر سرزمینها از میوه های این گیاه برای درمان بعضی از بیماریها استفاده می کنند.

از میوه نسترن کوهی میوه بدون دانه و حتی از دانه آن به عنوان دارو یاد شده است. میوه این گیاه سرشار از ویتامین C است و سایر ویتامین ها را نیز دارا می باشد و برای جبران کمبود ویتامینهای بدن استفاده می شود.

در برخی از کشورها از میوه های نسترن کوهی مربا یا مارمالاد تهیه می کنند مواد موثره این گیاه سبب کاهش اسید اوریک و معالجه ناراحتیهای ناشی از نقرس می گردد. از این مواد همچنین برای مداوای تورم کلیه و مجاری ادراری استفاده می شود. روغن دانه های نسترن کوهی در صنایع بهداشتی و آرایشی مورد استفاده فراوانی دارد. صرف نظر از خصوصیات دارویی این گیاه جنبه های زینتی آن در فضای سبز (بخصوص در مناطقی که از نظر شرایط آب و هوایی و خاکی از وضعیت خوبی برخوردار نیستند) در خور توجه بوده و حتی در اغلب اوقات به عنوان پایه برای رزهای زینتی مورد استفاده قرار می گیرد. این گیاه پراکنش زیادی در کشور دارد و حتی در بعضی نقاط به عنوان علف هرز در مزارع رشد می کند.

نسترن کوهی گیاهی درختچه ای و چند ساله است و بطور خودرو در مناطق خشک روی صخره ها و حتی در بوته زارها می روید. ارتفاع آن متفاوت و بسته به شرایط اقلیمی محل رویش 3 – 0.5 متر است. ساقه آن مستقیم و استوانه ای شکل است و انشعابات متعددی دارد که گیاه را پرپشت و استوانه ای شکل می سازد، ساقه ها پوشیده از خارهای خمیده یا قلابی شکل می باشد.

برگهای نسترن کوهی مرکب شانه ای و دندانه داربوده، تعداد برگچه ها فرد و بین 5 تا 11 عدد است. برگچه ها روی دمبرگ مشترکی به طول 2-7 سانتی متر قرار می گیرند. هر برگچه صاف و کبود رنگ بوده , گاهی روی رگبرگ کمی کرک وجود دارد و در رگبرگهای پشت برگچه تارهای غده ای وجود دارد.برگچه ها دارای دندانه های اره ای نوک تیز کشیده رو به بالا می باشند.گلها معطر, به قطر 2-8 سانتی متر بوده و به دنبال یکدیگر بر روی ساقه ظاهر می شوند،دارای یک پایک صاف و کم و بیش خزی به طول 0.5-2.5 سانتی متر و گلبرگها سفید یا صورتی رنگ  هستند . کاسبرگها شانه ای پس از ریختن گلبرگها برگشته و معمولاً بعد از رسیدن میوه خزان کننده خامه بدون کرک یا دارای مقدار کمی کرک می باشد.

میوه آن گرد یا تخم مرغی کوزه ای شکل , کشیده , صاف با رنگ قرمز روشن (در مرحله رسیدگی کامل به رنگ قرمز تیره مایل به قهوه ای) که سینورودون نام دارد و دانه ها در داخل آن قرار دارد. پس از انجام عمل لقاح در گل، جدار برجستگی کوزه ای شکل ضخیم و قرمز رنگ شده، مواد مختلف ذخیره می نماید و Cynorrhodon نامیده می شود.(نام Cynorrhodon به تفاوت به نهنج فرو رفته و کوزه ای شکل اطلاق می گردد). جدار داخلی قسمت کوزه ای شکل، دارای الیاف باریک، نازک و ابریشمی است و در آن فندقه های متعدد بیضوی زاویه دار و بسیار سخت جای دارد که میوه حقیقی گیاه هستند.

زمان گلدهی: اردیبهشت تا مهرالبته درننه کران(1,3,5,6,8)

محل رویش و پراکندگی گیاه

این گیاه در بلوارها، حاشیه جاده ها و در داخل پارکها کشت می شود.

پراکندگی آن در ایران: الموت، قزوین، ارتفاعات البرز، اردبیل، سهند، نیشابور کوه دنا، پل زنگوله، کندوان، دره کرج، نساء،لرستان، اراک، همدان ، گرگان ( مینودشت، بین نوده و شاهرود، علی آباد، بین شاه پسند سابق و بجنورد، جنگل گلستان در ارتفاعات 1000 متری)، مازندران ، گیلان، آذربایجان( دره قطور، قاسملو)، کرمانشاه، زنجان، اصفهان، بختیاری، فارس، کرمان، کردستان (خورخوره سقز، روستای بست از توابع فعلی دیواندره، سرشیو سقز، باخان از توابع مریوان، سلطان احمد در شهرستان مریوان، کوه نکروز از توابع سقز، اویهنگ و خواشت و رشنش، پیر خضران، هشمیز و شیان از توابع سنندج ، چهل چشمه ، قصر شیرین و....)

از نظر ترکیبات شیمیایى در گیاه وجود اسانس روغنى فرار یا روغن مانتول گزارش شده است. به علاوه در اعضاى این گیاه مقدارى تانن مواد رزینى و قند نیز وجود دارد. مالیدن دم کرده آن براى رفع خارش و رفع گازهاى رحم و رفع سستى و عفونت رحم مفید است. مالیدن سوخته گیاه براى تقویت لثه هاى دندان نافع است. پونه بادشکن، ضدنفخ، خلط آور و مفید براى سیاه سرفه، آسم است و سرفه را آرام و خروج خلط را تسهیل مى کند و اثر محرک بر روى ترشح معده دارد و در استعمال خارجى براى رفع لکه هاى جلدى مفید بوده و بخور دادن مقدارى پونه براى درمان سینوزیت مفید است، ضمناً بهتر است پونه با مقدارى کتیرا خورده شود. مقدار خوراک پونه تا هشت گرم بوده و سایر انواع دارویى این گیاه مانند نعناع تهیه و خورده مى شود.این گیاه دارویى از نظر طبیعت طبق نظر حکماى سنتى، گرم و خشک و همچنین براى جلوگیرى از سکسکه و آشفتگى و دل به هم خوردگى و ازدیاد عرق مفید و قاعده آور بوده و به عنوان ضدسم جانوران گزنده سمى بسیار نافع است و معمولاً از شاخه هاى گلدار و برگ آن به صورت دم کرده استفاده مى شود.

گیاهی است علفی یکساله شبیه نعناع ولی کوچکتر دارای ساقه راست کوتاه و خزنده به رنگ قرمز مایل به قهوهای و گل های ریز صورتی سفید و برگ های نرم خاکستری که ارتفاع آن به 10 تا 30 سانتی متر می رسد .پونه از جمله سبزی های خوردنی است که طعمی خوش مزه و مطبوع و طبیعتی گرم وخشک دارد بطور وحشی در صحرا و در کنار رودخانه ها حتی داخل آب می روید.

پونه به اسامی مختلفی نامیده می شود که معروفترین آن ودینه و پودنه وقودنج می باشد. انواع دیگرآن موسوم به خالواش است که در شمال و نواحی گیلان می روید نوعی دیگر پونه کوهی است که ظاهرا مشخصات پونه را دارند ولی با خواص شیمیایی متفاوت و هر سه نوع آن به صورت تازه و خشک کرده در غذا مصرف می شوند.پونه مسکن اعصاب ضد تشنج و هیستری می باشد.

 

* پونه کوهی یا به زبان ترکی (یارپیز)*

گیاهی است خوشبو شبیه مشخصات نعناع و پونه و خالواش که بطور خودرو و در جاهای خشک و زمین های شن زار و دامنه کوهها می روید. در این گیاه مواد چربی و قند تانن و فنول وجود دارد عطر مطبوع ان به علت وجود اسانسی به نام سیمن می باشد که از اویشن و اکالیپتوس و زیره هم به دست می آید.

10 تا 20 گرم ساقه های خشک پونه کوهی را در یک لیترآب دم کنید .آب صاف آن را یک استکان قبل از غذا میل نمایید ازآب دم کرده آن (کمی گرم باشد) در ایام ناراحتی های عصبی با این آب شستشو نمایید و این عمل را تا بهبودی کامل ادامه دهید .نام علمی پونه از واژه لاتین « پولکس» به معنای شپش مشتق شده است.

رومیان قدیم، از پونه برای دفع شپش استفاده می کرده اند و برای این کار یا آنها را در اتاق آلوده سوزانده و یا روی رختخواب می پاشیدند. مالیدن برگهای تازه ی پونه بر روی پوست، حشرات را دفع کرده و حیوانات دست آموز خانگی را از آلوده شدن به شپش حفظ می کند. برای دفع کنه و حشرات، میتوان در محل آغل حیوانات پونه پاشید و یا اینکه با یک جوشانده ی پونه حیوانات را شستشو داد. در گذشته های دور، برای دوره ماهانه عقب افتاده و تنظیم آن از پونه استفاده می شده است.

در نوشته های کلپپر در قرن هفدهم آمده است: '' جوشانده ی گیاه پونه را بنوشید تا پریود عقب افتاده مرتب شود''

باید توجه داشت که حتی مقدار کم روغن پونه سبب از کارافتادگی کلیه، تشنج و اغما می شود و فرد مبتلا هیچگاه به حال نخست باز نمی گردد، از اینروباید از مصرف خودسرانه آن اجتناب کرد برگهای پونه خطر کمتری دارند و گیاه پزشکان، نعنای صحرایی را به جای آن تجویز می کنند.

سرخپوستان آمریکایی، چای پونه را برای درمان دردهای ناشی از گرفتگی عضلات و همچنین مداوای سرماخوردگی مینوشیدند. در انگلستان نیز چای پونه یک شیوه ی درمانی سنتی خانگی برای سرماخوردگی و زکام بوده است. پونه تعریق را در بدن تحریک می کند و به همین سبب یک درمان موثر برای سرماخوردگی است در ‌آشپزی، از پونه برای عطر و مزه دادن به فرنی و همچنین تهیه سس استفاده میشده است، ولی امروزه به علت طعم تند، از پونه استفاده غذایی نمیشود. پونه ماهیچه های رحم را منقبض می کند، بنابراین در دوران حاملگی باید از خوردن آن اجتناب کرد.

زیستگاه طبیعی

گیاه بومی اروپا و غرب آسیاست. در خاکهای حاصلخیز و خمرطوب و خاکهای شن دار و اغلب در گودالهای، کنار نهرها، حوضچه ها و استخرها می روید    

مشخصات ظاهری:

پونه معطر متعلق به خانواده ی نعناع و به شکل بوته های کوتاهی در روی زمین می روید و ساقه مستقیم آن تا 30 سانتیمتر هم رشد می کند. ساقه ی شاخه دار و چهار بر آن دارای برگهای تخم مرغی شکل است که با کرک کم پشتی پوشیده شده اند و به رنگ سبز مایل به خاکستری هستند. لبه های برگها دندانه دار و یا به شکل حلوزونهای دو کپه ای می باشند. پونه بوی تندی شبیه نعناع از خود متصاعد می سازد. در اواخر تابستان، گلهای دو لبه ای آبی رنگ مایل به بنفش در محور برگها شکوفه می کنند و تشکیل حفه های گل فشرده ای را می دهند.

 

* اسپند- اسفند یا (اوزرلیک)

گیاهی است به صورت بوته در بیابان‌ها، نقاط معتدل و سردسیر می‌روید این گیاه در اطراف زنجانٰ همدان و بخصوص در منطقه مغان زیاد دیده می‌شود.

خواص درمانی: مردم به اثر ضد عفونی کنندگی اسفند در زمانهای دور پی برده بودند و در اطراف بستر بیمار و جاهای پر ازدحام از آن دود می‌کردند و بدین طریق محیط را ضد عفونی می‌کردند.

نوشیدن جوشانده ریشه اسفند در هر روز صبح ناشتا برای درمان اگزما مفید می‌باشد.

کسانی که به علت ضعف مثانه یا سستی کمر دچار شب ادراری می‌باشند شب‌ها با خوردن مخلوطی از تخم رازیانه و اسفند و صبح‌ها با خوردن یک یا دو عدد تخم مرغ و کمی عسل شب ادراری آن‌ها درمان خواهد شد.

 

*شیرین بیان*

شیرین بیان گیاهی است چندساله و از خانواده ی بقولات Fabaceae که ارتفاع آن گاها به ۱ تا ۲ متر می رسد. برگ های آن به فرم شانه ای مرکب فرد می باشند که برگچه های آن دارای حالت چسبناکی هستند. گل های شیرین بیان به رنگ های آبی یا آبی متمایل به ارغوانی و گاها زرد دیده می شوند. میوه ی این گیاه از نوع نیام است که معمولا هر میوه دارای ۳ تا ۶ عدد دانه ی لوبیایی شکل می باشد. ریشه ها و ریزوم های این گیاه دارای پوستی قهوه ای رنگ هستند که پس از جدا کردن این پوسته ی خارجی به سایر قسمت های ریشه می رسیم که به رنگ زرد دیده می شوند و دارای طعم شیرینی  می باشند.

پراکنش و نیازهای اکولوژیکی

شیرین بیان در اکثر مناطق جهان بخصوص میان دو عرض جغرافیایی ۳۰ و ۴۵ درجه در نیمکره شمالی زمین  می روید. این گیاه در کشورمان نیز پراکنش بسیار وسیعی دارد و در استان هایی چون خراسان (شمالی و رضوی)، آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، گلستان، کردستان، فارس، اصفهان، تهران و … مشاهده می شود. شیرین بیان بطور کلی گیاهی نورپسند است که در طول رویش به هوای گرم و رطوبت متوسط نیاز دارد.

کاشت، داشت و برداشت

تکثیر رویشی (تقسیم ریزوم و ریشه) روش تجاری تکثیر شیرین بیان می باشد اما این گیاه را بوسیله ی بذر نیز می توان تکثیر نمود که در اینجا به تکثیر رویشی این گیاه می پردازیم. در فصل پائیز (آبان ماه) ریزوم گیاهان ۳ تا ۴ ساله را پس از خروج از خاک به قطعات ۱۵ تا ۲۵ سانتی متری تقسیم می کنند. این قطعات را در ردیف هایی با فاصله ی ۶۰ تا ۸۰ سانتی متر و با فاصله ی۳۰ تا ۴۰ سانتی متر از یکدیگر کشت می نمایند. پس از کاشت بایست به سرعت آبیاری صورت بگیرد.

شیرین بیان یکی از گیاهان دارویی است که بیشتر بصورت بهره برداری از طبیعت به بازار مصرف می رسد و کمتر مورد کشت و کار قرار می گیرد و جالب است که بدانیم ریشه ی این گیاه بصورت خشک شده یا عصاره، یکی از مهمترین اقلام صادراتی کشورمان در بخش گیاهان دارویی است و در بسیاری از کشورهای اروپایی نظیر انگلیس، آلمان، بلژیک، فرانسه و … مورد کشت وسیع قرار می گیرد.

برداشت ریشه های این گیاه در فصل پائیز سال سوم یا چهارم صورت می گیرد. این عمل در سطوح کوچک با استفاده از بیل و در سطوح وسیع توسط ماشین های مخصوص انجام می شود.قسمت مورد استفاده ی این ریشه های این گیاه هستند که دارای ترکیبات مختلفی می باشند. مهمترین ترکیب موجود در ریشه های این گیاه اسید گلیسریزیک است که ۵۰ بار از شکر شیرین تر می باشد و مقدار آن با توجه به شرایط محیطی و واریته ی گیاه بین ۵ تا ۲۰ درصد می باشد.

خواص درمانی و کاربرد

مهمترین خواص درمانی ریشه های این گیاه عبارتند از: ملین،خلط آور، مدر، درمان کننده ی زخم معده و اثنی عشر، موثر در درمان بیماری های دستگاه تنفس مانند برونشیت و التهاب نای و … در داروسازی از عصاره ی ریشه ها برای شیرین کردن طعم داروها بصورت گسترده استفاده می شود.

احتیاطات مصرف: مصرف بی رویه ی ریشه های این گیاه بدلیل تحریک غدد فوق کلیوی و ترشح بیش از اندازه ی هورمون آلدسترون ممنوع اعلام گردیده است. این حالت سبب عوارضی چون اختلال در فعالیت های متابولیسمی، بالا رفتن فشار خون  و … می گردد. مصرف این گیاه در دوران بارداری و شیردهی منع شده است.

نحوه ی مصرف: ۱ تا ۴ گرم از پودر ریشه ها را بصورت دمکرده و یا جوشانده به تعداد سه مرتبه در طول روز استفاده می کنیم.

 

* تاج ریزی یا به زبان ترکی (قوش اوزومی)

نام علمي اين گياه،Solanum nigrum  است كه در بيشتر مناطق ايران ديده مي‌شود و در پرديس دانشگاه فردوسي مشهد هم وجود دارد. ساير انواع تاج‌ريزي عبارتند از:

Solanum alatum : ميوه آن قرمز است و بيشتر در جنوب و جنوب‌غرب ايران مي‌رويد.

Solanum luteum : ميوه آن زرد تا قرمز است و به‌ جُز شمال و شمال‌شرق، در بقيه مناطق ايران ديده مي‌شود.

Solanum olgae: ميوه آن نارنجي تا قرمز است و در شمال‌شرق ايران مي‌رويد.

ميوه همه تاج‌ريزي‌ها ابتدا سبزرنگ است و هنگام رسيدن، رنگين مي‌شود. گرچه تاج‌ريزي سياه، بيشترين پراكندگي را در ايران دارد اما آنچه اغلب در بازار گياهان دارويي رواج دارد، ميوه‌هاي خشك‌شدة سه گونة نام‌برده‌شده در بالا است. علاوه بر تاج‌ريزي‌هاي يكسالة فوق‌الذكر، گونه‌هاي چندسالة ديگري هم در ايران يافت مي‌شوند كه كمتر مورد استفادة دارويي قرار مي‌گيرند.

تاج‌ريزي به نام سگ‌انگور هم شناخته مي‌شود ولي در كتاب‌هاي قديمي طب سنتي از آن به عنوان عنب‌الثعلب (انگور روباه) ياد شده است.

خواص و كاربرد:

طبيعت تاج‌ريزي، بسيارسرد و خشك است. اين گياه، كاهنده تب، بندآورنده خون، ضدّ درد، مُسكن، مُليّن، مُدر، مُعرّق، مخدّر، ضد روماتيسم، ضدسرفه و ضدآسم است. خوردن مقدار كمي از ميوه رسيده و تازه آن برای رفع يبوست، مناسب است. براي بهره‌برداري از اين گياه، مصرف روزانه سه‌مرتبه از دو تا چهار گرم خشك‌شدة آن به‌صورت دم‌كرده، توصيه شده است. ميوه خشك‌شده تاج‌ريزي‌هاي رنگين (زرد، نارنجي و قرمز)، يكي از اقلام دارويي معروف "جوشانده يا خورده‌جوشانده" است كه معمولاً همراه با پرسياوش، گل زوفا، گل بنفشه، ختمي خبازي، عناب و سپستان مورد استفادة فراوان قرار مي‌گيرد. اين داروي تركيبي، در طب سنتي بسيار رايج است و به عنوان تب‌بُر، مُسكّن و مُليّن، به‌خصوص براي كودكان به كار مي‌رود.

برگ‌ها و سرشاخه‌هاي گُل‌دار اين گياه، سمّي محسوب مي‌شود و در مواد مختلفي اغلب به صورت استعمال خارجي استفاده مي‌گردد. كُمپرس دم‌كرده و بخور خشك‌شدة آن، براي زكام، آب‌ريزش شديد و سردرد، مفيد است. همچنين ماليدن جوشاندة آن، براي تسكين كوفتگي و ضرب‌ديدگي عضلات و رفع برخي خارش‌ها مناسب است. له‌شدة برگ و سرشاخه‌هاي گلُ‌دار تازه آن، به صورت استعمال خارجي براي ازبين‌بردن ورم‌هاي گرم، تسكين دردهاي روماتيسمي و مفصلي، سوختگي‌هاي ناشي از آتش، زخم آبله، ورم‌ها و دردهاي سرطاني، سودمند است.

احتياط

به علت وجود ماده سمي سولانين در اين گياه، مصرف آن بايد به مقدار كم و در بازه زماني كوتاهي صورت گيرد. سمّيت آن در برگ‌ها و سرشاخه‌هاي گُل‌دار، بيشتر است؛ لذا در مصرف بيش از حد مجاز آن بايد جانب احتياط را مراعات كرد. (باشگاه خبرنگاران)

* نکته: شناسایی این گیاهان دارویی، حاصل تحقیقات دانشمندان و محققان ایران و خارجی بوده که سالها برای بدست آوردن انواع خواص این گیاهان که در گذشته نیز در طب سنتی کاربرد داشته، مورد آزمایش و مطالعه قرار داده و امروزه از این گیاهان، میوه جات و سبزیجات وحشی که بیشتر مناطق کوهپایه ای و کوهستانی کشورمان از جمله دشت مغان شناسایی شده برای معالجه انواع بیماری ها استفاده می شود. که پایگاه اطلاع رسانی آران مغان با جمع آوری مطالب و استناد به دانشنامه ویکی پدیا و... به بازنشر آن کرده است.

برای خواندن ادامه این مطلب کلیک کنید