اخلاق و وظایف کارگزاران نظام اسلامی در اندیشه ی امام خمینی (ره)

در نظام الهی سود و لذت محور نبوده بلکه سنتی الهی و اصول ارزشی و متعالی، محور و مبنا شمرده می¬شود و کارگزار ابزاری است برای تحقق عدالت، معنویت و سعادت و نوعی امانت-داری است و به همین جهت معطوف به خدمت است

به گزارش خبرنگار ،حکومت وکارگزاری در نظام اسلامی تفاوت جوهری با حکومت و کارگزاری در دیگر نظام ها دارد. زیرا در نظام های سرمایه سالار، معیار اصلی دستیابی به سود و لذت است. اما در نظام الهی سود و لذت محور نبوده بلکه سنتی الهی و اصول ارزشی و متعالی، محور و مبنا شمرده می­شود و کارگزار ابزاری است برای تحقق عدالت، معنویت و سعادت و  نوعی امانت­داری است و به همین جهت معطوف به خدمت است و طیبعتاً کارگزار باید شایسته­ترین باشد. تربیت اخلاقی کارگزار می­تواند امور مهم فوق را برآورده سازد. امام خمینی(ره) اندیشمندی بزرگ و مردی متعلق به اخلاق است که با توجه به آموزه­های اسلامی، گفتار و رفتار پیامبر اسلام و ائمه معصموم (ع)، تلاش نموده است تا در عین پذیرش  و احترام به قواعد و ساختار حقوقی جهت کنترل قدرت، قدمی بس بالاتر بردارد و راهی بسوی تکامل درونی زمامداران باز گشاید تا از طریق آن هم زمامداران راه سعادت طی کنند و هم ریشه­های قدرت­طلبی و فزون­خواهی و سوءاستفاده از قدرت خشکیده شود. با توجه به این که در نظام­های دینی هدایت جامعه به سمت سعادت بر عهده کارگزاران ومسئولین می باشد. اخلاق کارگزاران برای رسیدن به این هدف از اهمیت بسزایی برخوردار است به همین منظور مقاله حاضر به بررسی ویژگیها و خصوصیات  اخلاق و وظایف کارگزاران و اهمیت آن در اندیشه­ی امام خمینی (ره)می پردازد. روش تحقیق در این مقاله ، توصیفی ـ تحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات،کتابخانه ای و استفاده از مجلات می باشد.

مقدمه

    منظور از اخلاق کارگزاران آن بخشی از اخلاق است که صفات نفسانی و افعال و شیوه متصف شدن به صفات فرد را از حیث اینکه دارای قدرت است بررسی می کند هدف  از این بخش اخلاق، آراستن نفس مقامات سیاسی و اداری به خصلت های پسندیده و زدودن اخلاق های ناپسند است)خمینی،1371: 510).

حکومت­های گوناگون جهان بر اساس نوع و محتوای حاکمیت و حکومت، اهداف گوناگون و مختلفی را دنبال می کنند. یک دسته از حکومت ها بیشتر بعد مادی و دنیوی را اهداف اصلی خود قرار داده اند .در این نوع حکومت از قوانین و مقررات برای محکم کردن پایه های قدرت ،رفاه حال وآسایش مادی حکومت کنندگان یا اکثریت استفاده می شود در مقابل این نوع حکومت سکولار و دنیا گرا ،نظام دین است که حکومت و قدرت، یک ابزار برای خدمت به خلق  خدا ورساندن بشر به سعادت و کمال دنیوی و اخروی است(بهشتی،1339: 108). بدین رو کارگزار نظام دینی تفاوت جوهری با کارگزاردر دیگر نظام ها دارد و کار گزار در نظام دینی با توجه به اهداف عالی که دارد بایستی به خصوصیات و خلقیات نیکو آراسته باشد(نوایی،1382: 92). پس از بررسی اهداف کارگزاران در نظام های دینی و غیر دینی به اهمیت اخلاق زمامداران پرداخته خواهد شد چرا که محدودیت های قانونی به تنهایی کافی و کارساز نیست زیرا چه بسا حاکمان فاسد در چارچوب حقوقی تعین شده اسیرهواهای نفسانی خود گردند و عملاً اعمال قدرت را در مسیر ناصحیح قرار دهند بدین سبب دانشمندان و اهل خرد راههایی جهت کنترل قدرت کارگزاران ارائه دادند که در این میان باید از امام خمینی (ره) اندیشمندی بزرگ و متخلق به اخلاق نام برد که با توجه به آموزه ها ی اسلامی تلاش کرد تا در عین پذیرش و احترام بر قواعد و ساختار حقوقی جهت کنترل قدرت، قدمی بس فراتر بردارد وراهی به سوی تکامل درونی زمامداران باز گشاید تا از طریق آن هم، زمامداران راه سعادت طی کنند وهم  جامعه را به سوی سعادت وکمال هدایت کنند .سوالی که در این پژوهش به آن  پرداخته می شود بررسی اخلاق کارگزاران نظام اسلامی در اندیشه امام خمینی (ره ) می باشد؟ در ادامه به چند مورد از صفات اخلاقی کارگزاران در نظام مردم سالاری دینی ایران در اندیشه های امام خمینی (ره) رهبر کبیر و بنایگذار جمهوری اسلامی ایران پرداخته خواهد شد .

اهداف حکومت ها 

حکومت های گوناگون جهان همه یک هدف نداشته و ندارند و از این نظر اختلاف های فراوان  میان آنها دیده می شود . حکومت ها از نظر هدف به سه نوع اصلی تقسیم می شود.

نوع اول، حکومتی که هدف اصلی آن تامین خواسته های حاکم و هیات حاکمه است، در این نوع حکومت از قوانین و مقررات ، سازمان های حکومتی و تشکیلات اجتماعی و نظامات آن ، فقط یک هدف اصلی منظور است و آن محکم کردن پایه های قدرت حکومت و رفاه حال و اسایش مادی و روحی حکومت کنندگان  و رضایت خاطر آنهاست . راه و روش اجتماع و جهت فعالیت های سازمانهای اجتماعی را تمایلات حکمرانان تعیین می کند) بهشتی، 1339: 108) . ماکیاولی می گوید روش صحیح حکمرانی ان است که حاکم  در راه حفظ قدرت و شوکت و اجرای منویات خود از هیچ چیز نهراسد و هیچ چیز را مانع قرار ندهد و هیچ گاه اسیر آنچه فضایل اخلاقی و عقاید مذهبی نمام دارد نشود (عالم، 1377: 41).

نوع دوم، حکومتی که هدف اصلی آن تامین خواسته های مردم است، این نوع حکومت درست نقطه مقابل نوع اول، از خود هیچ هدفی ندارد و باید از جامعه الهام بگیرد. آنچه جامعه می خواهد بخواهد و آنچه را جامعه نمی خواهد نخواهد. برای این نوع حکومت نیز، حق و باطل، خوب و بد، زشت و زیبا، مصلحت و خلاف مصلحتی جز خواست عموم یا اکثریت و جود ندارد. حق آن است که همه یا اکثریت ملت  با آن موافق باشند و باطل آن است که همه یا اکثریت با آن مخالفند.

نوع سوم، حکومتی که هدف اصلی آن تامین مصالح مردم است. در این نوع حکومت، اصل ثابت و تغییر ناپذیر، مراعات مصالح عمومی است. چنین حکومتی خواسته های مردم را در حدود مصلحت مراعات می کند و رای اکثریت  را در مواردی که خلاف مصلحت تشخیص دهد، شایسته پیروی نمی داند در این نوع حکومت تئوکراسی یا الهی هدف از حکومت و سازمانهای دولتی و مقررات اجتماعی آن است که عالم انسانیت را به طرف کمال و قرب الهی  سوق دهد (بهشتی، 1339).

 

اهداف حکومت و مسئولیت در اسلام

تحقق عدالت و معنویت اسلام؛ حکومت اسلامی نظامی سعادت آفرین است ، اسلام وحکومت اسلامی پدیده الهی است که با به کار بستن آن  سعادت فرزندان خود را در دنیا و آخرت به بالاترین وجه تامین می کند و انسانها را به کمال مطلوب خود برساند و مکتبی است که بر خلاف  مکتب های غیر توحیدی در تمام شئون فردی و اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی ، نظامی و اقتصادی دخالت و نظارت دارد . و از هیچ نکته ولو بسیار ناچیز فرو گزار ننموده است (بنیاد مستضعفان،1372: 6). اجرای قوانین بر معیار قسط و عدل و جلوگیری از ستمگران و حکومت جائرانه و بسط عدالت فردی و اجتماعی و منع از فساد  وفحشاء و انواع کجروی ها و آزادی بر معیار عقل و عدل و استقلال و خودکفایی و جلو گیری از استعمار ، استثمار و استعباد  و حدود ، قصاص و تعزیرات  بر میزان، برای جلوگیری از فساد و تباهی یک جامعه و سیاست و راه بردن جامعه به موازین عقل و عدل و انصاف از اهداف و حکومت و مسئولیت در اسلام است(همان،ص8). در حکومت اسلامی آنچه مردود است حکومت­های شیطانی، دیکتاتوری ، ستمگری و سلطه جویی است که دارای انگیزه های مخوف و دنیایی  مانند جمع آوری ثروت ، مال ، قدرت طلبی و طاغوت گرایی است که انسان را از حق تعالی و معنویت غافل می کند (خمینی،1362: 177).

از اهداف دیگر حکومت در اسلام ایجاد برادری و رحمت در میان مومنان است. یکی از فرق های  بین دولت های غیر اسلامی، طاغوت و دولت های اسلامی این است که در دولت های اسلامی، محیط ، محیط محبت، برادری و دوستی است. امام خمینی (ره) در این باره می فرماید: «خداوند برای مومنینی که در خدمت اسلام هستند دو خاصیت نقل می فرماید یکی اینکه بین خودشان محیط محبت و دوستی است «رحما بینهم»(قران کریم ،سوره فتح : آیه 29) و در مقابل کفار و اجانب شدید هستند» .

پیاده کردن محتوای اسلام؛ از اهداف دیگری حکومت و مسئولیت در اسلام پیاده کردن قوانین ، مقررات و محتوای اسلام در عمل و در میان تمامی قشر های جامعه است .امام خمینی (ره) می فرماید: «اسلام تاکنون (مگر یک چندی که در صدر اسلام بود )تاکنون به آن معنا که باید پیدا کند ، پیدا نکرده و صرف رای به جمهوری اسلامی ، آرمان های اسلامی تحقق پیدا نمی کند باید احکام شرعی در خارج ، در دادگستری ، فرهنگ ، بازار ، مدارس و در همه قشرها صورت عملی پیدا کند آن  وقت افرادی که تربیت می شود انسان های امین و رحیم هستند. هدف در حکومت اسلامی، خدمت به اسلام و مردم است» (خمینی،1364: 119).

 

مکانیسم کارگزاری در حکومت دینی

منظور از کارگزاران، هیات حاکمه و مقامات و ماموران اداری است .هیات حاکمه همان  مقامات سیاسی ای هستند که اصول سیاست و خط مشی عمومی دولت را طرح و تعیین می کنند و ماموران اداری افرادی هستند که اصول و خط مشی عمومی دولت را به اجرا در می آورد (طباطبایی موتمنی،1353: 4).

همانطور که حکومت از لحاظ نوع اهداف، مختلف و متفاوتند و حکومت های مختلف اهداف مختلفی را دنبال می­کنند شیوه کارگزاری هم در هر نظامی اصولاً متناسب با اهداف و مکانیسم در آن نظام خواهد بود. در یک جامعه دینی کارگزاری و پذیرش مسئولیت بایستی با مکانیسم جامعه دینی تناسب نهادی و ساختاری داشته باشد. همچنین در یک جامعه سکولار، مکانیسم کارگزاری ذاتاً با آن متناسب است.(نوایی،1382: 99) کارگزاری در سیستم حکومت دینی از مکانیسمی ویژه  برخوردار است و کاملا صبغه دینی دارد و نمی توان هم چون سیستم های بشری معطوف به مقوله هایی همچون قدرت، سود و لذت باشد ، بلکه ساختار کارگزاری دینی  معطوف به ارزش ها و سنن الهی و بایدها و نباید های اخلاقی، حقوقی، اجتماعی و سیاسی است که به لحاظ محتوی، آن را را از سیستم های کارگزاری بشری کاملا متمایز و جدا می سازد. بدین صورت کارگزار نظام دینی، اجرای عملیاتی اندیشه های الهی در حق جامعه و حکومت است و در راستای دینی و به مرحله عینیت رساندن آنهاست . در عمل اجتماعی و انجام وظیفه، کارگزاری به بخش اعلا  و قلمرو کلیدی حاکمیت، یعنی محور توحید و ولایت بنگرد و اعمال خود را در حوزه کارگزارای با توجه به این الگو گزینش نماید. بدین رو کارگزاران نظان دینی هم چون کارگزاران الهی اند که رشد عقلانی و معرفتی جامعه را سبب گشته و ایجاد و حفظ امنیت اجتماعی و تامیت معیشت و اقتصاد و رفاه جامعه و در نتیجه ایجاد رشد زمینه جامعه انسانی تا بی نهایت را فراهم می سازند .کارگزاری در نظام دینی حرکتی الهی و معنوی است که کارگزار را متشبه به خدا و عالم قدس و معنویات می نماید و در واقع بوسیله چنین کارگزاری زمینه پیدایش مدینه فاضله مهیا می شود (همان 1382). با توجه به تفاوت های جوهری کارگزاری نظام دینی با نظام های سود محور، کارگزاری در نظام دینی، مقوله ابزاری است، یعنی ابزار تحقق عدالت و معنویت و نوعی امانت داری است . زیرا مردم حاکمیت برخود را به امانت به او می سپرند و به همین جهت امری معطوف به خدمت است و طبیعتاً کارگزار باید شایسته ترین باشد.

 

اخلاق و اهمیت اخلاقی کارگزاران

 اخلاق در لغت به معنای  صفات نفسانی پایدار است . صفت نفسانی هنگامی پایدار تلقی می شود که انسان را دعوت به عمل می کند بدون رویه و فکر ، مثلا کسی که دارای خلق سخاوت است آن خلق او را وادار به وجود انفاق می کند بدون آن که مقدماتی تشکیل دهد و مرجحاتی فکر کند گویا یکی از افعال طبیعیه اوست (خمینی، 1371: 510). هم چنین گاهی اخلاق در مورد صفات و افعال نیک و پسندیده بکار می رود. مثلاً ایثارگری یک صفت اخلاقی و دزدی یک فعل غیر اخلاقی محسوب می­شود اما تعریف اخلاق در نزد امام خمینی(ره) همان صفات نفسانی پایدار است.

اخلاق کارگزاران؛ مراد از اخلاق کارگزاران آن بخش از اخلاق است که صفات نفسانی  و افعال و شیوه متصف شدن به صفات فرد را از حیث اینکه دارای قدرت است بررسی می کند هدف از این بخش اخلاق، آراستن نفس مقامات سیاسی و اداری به خلقهای پسندیده  و زدودن خلقهای نا پسند است.

اهمیت اخلاقی کارگزاران؛ قدرت رکن اصلی در مقام دولتی، بخصوص در هیات حاکمه است. اقتضای  وجود حوزه وسیع اختیارات و صلاحیت تصمیم گیری و الزام به اجرای تصمیمات توسط مردم و نهادهاست. به همین دلیل تصمیمهای مقامات سیاسی  می تواند بر آحاد مردم تاثیر بسیار زیادی داشته باشد. از طرف دیگر، گرایش به قدرت آثار بدی بر  روح و روان زمامدازران دارد به طوری که می تواند انان را به ورطه نابودی اخلاقی بکشاند. برای جلو گیری از این انحطاط و بخصوص برای پیشگیری از آثار نامطلوب قدرت طلبی بر سطوح مختلف جامعه، تمهیداتی چون تفکیک قوا، نظارت بر قدرت و مانند آن اندیشیده شده است . اما بخوبی روشن است که تحدید حقوقی قدرت به تنهایی کافی و کارساز نیست، زیرا چه بسا حاکمان فاسد در چارچوب حقوقی تعیین شده، اسیر هواهای نفسانی خود گردند و عملا اعمال قدرت را در مسیر ناصحیح قرار دهند و در پی آن یک ملت یا جهان را به تباهی کشانند (حکمت نیا،1372: 40).

پیراستن نفوس و آراستن اخلاق ، آموزه مهم انبیائ الهی بوده است. خداوند در قرآن کریم اخلاق نیکوی پیامبر (ص) را باعث استحکام حکومت و جذب مردم دنسته اند آنان در عین پرداختن به حیات مادی و دنیوی و تنظیم معاش و مسائل روزمره زندگی، در کوچه های پر پیچ و خم زندگی با چراغ هدایت ، راه سعادت نشان دادند و با تربیت و تزکیه و تعلیم، انسان را به سر منزل مقصود راهنمایی کرده اند .در این رهگذر ، قواعد خشک حقوق، لباس زیبای اخلاق  به تن می کند و آنچه در ابتدای امر برای تامین امنیت و تدبیر معاش جلوه می کند، راهی بسوس سعادت و تدبیر معاد می گردد، دنیا مزرعه آخرت می شود، چراغ پر فروغ اخلاق، تعدی نامشروع اما مخفی قانون را نمایان می سازد و نسیم آن شعله های مکر و حیله به ظاهر مشروع را خاموش می کند توجه به این رکن هنگامی ضرورت بیشتری می یابد که قدرت سیاسی که بر تمام نهادها و افراد درون کشور سروری دارد، در دست افرادی قرار گیرد و مفهوم زمامداران و مردم تحت فرمان شکل گیرد. اینجاست که بیم فساد فرد و جامعه بسیار و احتمال بیداد و تعدی فزونی می یابد . به این سبب دانشمندان و اهل خرد در حوزه فلسفه ، سیاست ، حقوق و اخلاق راههایی جهت کنترل قدرت اندیشیده اند در این میان باید از امام خمینی (ره) اندیشمندی بزرگ و مردی متخلق به اخلاق نام برد که با توجه به آموزه های اسلامی و سیره پیامبر و اولیاء(ع) تلاش کرد تا در عین پذیرش و احترام به قواعد ساختار حقوقی جهت کنترل قدرت قدمی بس والاتر بردارد و راهی بسوی تکامل درونی زمامداران بازگشایدتا از طریق آن، هم زمامداران راه سعادت طی کنند و هم ریشه قدرت طلبی و فزونی خواهی و سوءاستفاده از مقام خشکیده شود. امام خمینی (ره) صرفاً یک نظریه پرداز نبود بلکه والاترین مقام حکومتی و دارنده بیشترین قدرت سیاسی، آموزه های اخلاقی خودرا بیان کرد و در عمل نیز نشان داد که خود اولین مجری آنهاست. از آن جا که هدف قدرت و حکومت در نظام دینی برای رسیدن به سعادت در دنیا و هم در آخرت است به همین خاطر مسئولین وکارگزاران در حکومت دینی برای انجام وظایف خود به تمام وکمال بایستی یه یک سری ویژگی های اخلاقی آراسته باشند.

 پس از سقوط رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی اهداف و محتوای حکومت که صرفاً دنیوی بود تغییر کرد چنانکه هدف حکومت ومسئولیت در جمهوری اسلامی رساندن انسان به سعادت وکمال هم در این دنیا و هم در آخرت است .بنابراین صفات ووظایف کارگزاران بایستی متناسب با نظام دینی باشد.

 

ویژگی های اخلاقی کارگزاران در اندیشه امام خمینی (ره):

1-تزکیه، ایمان و تقوا

وضع روحی همه انسان ها طوری است تایک استغنا چه از لحاظ مالی ،علمی و غیره پیدا می­کنند به حسب همان مقدار طغیان می کنند. فرعون را که خداوند در قرآن کریم اورا طاغی نامیده است به این دلیل بود که بدون داشتن انگیزه ای الهی مقامی را پیدا کرده بود و این مقام اورا به طغیان کشید. کسانی که چیز هایی را که مربوط به دنیاست را بدون تزکیه نفس پیدا می کنند طغیانشان زیادنر خواهد شد. تمام اختلافتی که بین بشر، سلاطین و قدرتمندان هست ریشه اش در نفس و نداشتن تقوای سیاسی، اجتماعی،شخصی و اخلاقی دولتمردان است (بنیاد مستضعفان،1372) امام خیمنی می فرمایند: «تزکیه نفوس به این است که خود خواهی ها ،خودبینی ها ،ریاست طلبی ها ، دنیا طلبی ها از بین برود وبه جای همه خدای تبارک وتعالی بنشیند (خمینی،1263: 253).این تزکیه و داشتن تقوا برای روسای جمهور و دولتمردان و متصدیان امور بر حسب تصدی  که دارند بیشتر لازم است تا مردم عادی، چون عدم تزکیه و عدم تقوای سردمداران باعث تباهی و فساد یک کشور می شود و تا تزکیه در رده های بالا حاصل نشود مملکت اصلاح نخواهد شد(بنیاد مستضعفان،1372).اسلام یک ریئسی را که بر خلاف قوانین اسلامی عمل بکند نمی پذیرد و روسای این کشور تا قوانین اسلامی را در خودشان اجرا نکنند نمی توانند ریاست اسلامی را داشته باشند»

2- مناعت طبع و ساده زیستی:

یکی از عالی ترین خصلت هایی که در کار گزاران نظام اجتماعی اسلام ، از همه چیز نقش آفرین تر خواهد بود ،بر خوداری از خصلت ،بلندی طبع و عالی  بودن همت است و نیز روی آوردن به ساده زیستی درزندگی شخصی و خصوصی. امام علی (ع) که خود یک کارگزار است وطبیعت روحی خود را بدین گونه توصیف می فرمایند :« بدان که پیشوای شما از پوشیدنی دنیا به یک پیراهن فرسوده از خوردنیش به دو قرص نان جو اکتفا نموده است و از دنیا زروسیمی نیندوختم و از عنیمت های آن مالی انباشت نکرده ام و یک وجب از زمین را به چنگ نیاوردم و دنیا در نظرم بی مایه تر و بی ارزش تر است »(صبحی،1395ق).امام خمنی خطاب به مسئولین می فرمایند :

«اگر می خواهید در مقابل باطل بایستید و از سلاح شیاطین و توطئه ها در روح شما اثر نگذارد خود را به ساده زیستن عادت دهید و از تعلق قلب به مال ومنال و جاه ومقام بپرهیزید .مردان بزرگ که خدمت های بزرگ  برای ملت های خود کرده اند اکثراً ساده زیست و بی علاقه به زخارف دنیا بوده اند چرا که با زندگی اشرافی و مصرفی نمی توان ارزش های انسانی و اسلامی را حفظ کرد ».(خمینی،1364: 11).

3- تواضع در مقابل مردم و خوش برخوردی؛

در هر نظام اجتماعی ،مردم اصل ،اساس و پایه اند و غرض اصلی از پیدایش سیستم ها ومجموعه ها ی اداری هم خدمت، تواضع و خوش برخوردی نسبت به مردم است .امام خمینی (ره) می فرمایند :« در سخنان معصومان (ع) سفارش شده است که هر مسئولی باید مقام ومنصبی خویش را امانتی الهی بداند و همگان را از عدل و احسان خود بهره مند سازد ،مسئولان توجه کنند که وقتی قدرت دستشان آمد بیشتر مواظب باشند که متواضع باشند ..به خصوص با محرومین و قشر های محروم ، که این انقلاب ثمره تلاش ها وخون های ریخته شده آنهاست (خمینی،1365: 109). اگر نبود همت این محرومان ،روستاییان ،جنوب شهری ها ،نه رژیم سابق ظلم اش از بین رفته بود و نه در مقابل مشکلات می تونستیم مقاومت کنیم .آنها به ما منت دارند که مارا از این قیدی که ابر قدرت ها به دست وپای ما بسته بودند نجات دادند و اسلام را در این کشور حاکم کردند .آنها لایق این هستند که با تواضع به خدمت آنها بریم» (خمینی،1364: 245).

4-تعهد به موازین و معیارهای اسلامی؛

برای رساندن مردم به سعادت وکمال اخروی و دنیوی دریک نظام دینی که مهم ترین هدف حکومت در یک نظام دینی است بایستی تمامی موازین و مقررات و محتوای اسلام و در میان تمامی قشرهای جامعه حاکم شده باشد .امام خمینی دراین باره می فرماید :«صرف رای دادن به جمهوری اسلامی و نام گذاری اسلام برای حکومت، حکومتی را اسلامی نمی کند بلکه همه وزارتخانه ها، ادارات و شهربانی وغیره درفکر ودر محتوا و درعمل اسلامی باشند وبراساس دستور اسلامی عمل کنند والا الفاظ است ومعنا ندارد، هر چند حاکم بگوید اسلامی، ولکن عملش بر خلاف آن باشد آن وقت نه حکومت اسلامی می شود ونه ملت (خمینی،1361: 4) بنابراین مجریان امور در هر جا که هستند خود را مقید و متعهد به اسلام بدانند».

5- رعایت عدالت و امانت؛

یکی دیگر از ویژگی های اخلاقی که امام خمینی برای کارگزاران در نظام اسلامی بسیار تأکید کرده اند رعایت عدالت و امانت از سوی کارگزاران می باشد .این دو قانون مهم اسلامی (حفظ امانت و عدالت در حکومت )زیربنای یک جامعه سالم انسانی است و هیچ جامعه ای خواه مادی یا الهی بدون اجرای این دو اصل سامان نمی یابد .امام خمینی(ره) در رابطه با رعایت امانت و عدالت از سوی کارگزاران می فرماید :« پسداری از عدالت این است که پاسدارخودش دارای عدالت باشد تا بتواند پاسداری از عدالت کند .اگر گروهی در جامعه دارای عدالت نباشند و همانطور که دستگاه سابق، دستگاه تعدی ،ظلم و تجاوز به مردم بود این گروه هر کسی که باشد تا آن اندازه که دستش می رسد همان کارهای رژیم سابق را می کند این گروه نمی توانند پاسدار عدالت باشند (بنیاد مستضعفان،1372). اگر عدالت بین زمامداران باشد این مفاسد پیش نمی آید» .امام خمینی هم چنین در رابطه با امانت داری می فرماید :« هرکسی در هر کاری باید امین باشد و مسئول است دراینکه به راستی و امانت عمل کند و با خلوص برای خدای تبارک و تعالی (خمینی،1364: 152). عرض مردم، حیثیت، ناموس، جان واسرار مردم از اموری است که خداوند درباره آن بسیار تأکید و پا فشاری کرده­اند مسولانی که کارشان با اینهاست هرجا که هستند باید امین باشند، جایز نیست آن را افشا کند»(همان،153).

6- خضوع در مقابل قانون؛

درجوامع امروزی قانون ابزای است که بوسیله آن حدود و تکالیف و وظایف هر کسی مشخص و تعیین شده  است که عمل در چارچوب آن از استبداد و و خودخواهی مسئولیتی جلوگیری خواهد کرد . امام خمینی(ره) درباره خضوع مسئولین در مقابل قانون می فرمایند :

«اگر همه اشخاص ،گروهها ،مسئولان ونهاد هایی که در سراسر کشور هستند ،اگر به قانون خاضع باشند و محترم بشمارند هیچ اختلافی پیش نخواهد آمد . اختلاف از راه قانون شکنی پیش می آید .قانون برای نفع ملت وجامعه است نه برای نفع بعضی اشخاص وگروهها و همه افراد کشور باید خودشان را با آن تطبیق دهند  جمهوری اسلامی یعنی اینکه حکومت به احکام اسلامی و به خواست مردم وقانون که بر اساس قرآن کریم وسنت رسول اکرم است عمل کند و اشخاصی برای خودشان و به فکر خودشان حکومت نکنند (خمینی،1361: 201). حکومت حضرت رسول و حضرت علی (ع) مصداقی برای حکومت قانون است .حکومت در زمان این دو، حکومت قانون بوده است وشاید دیگر هیچ وقت حاکمیت قانون را بدانگونه سراغ نداشته باشیم حکومتی که ولی امرش در مقابل قانون  با پایین ترین فردی که درآن زندگی می کند علی السواء و  برابر باشد (خمینی،1361: 198). در اسلام یک چیز حکم می کند و آن قانون است حتی رسول خدا از خودشان رای نداشتند و هر چه می فرمود از وحی قرآن سر چشمه می گرفت و از روی هوی وهوس سخن نمی گفت» (همان ،201).

7- اهمیت به بیت المال و پرهیز از کم کاری:

از امام علی (ع) نقل شده است که حساب بیت المال را  می کشیدند. چراغی روشن بود و کسی آمد با ایشان حرف دیگری می خواست بزند چراغ را خاموش کرد ند وفرمودند که آن مال بیت المال است .حال آنکه تو می خواهی حرف دیگری بزنی .امام خمینی(ره) می فرماید :«حکومت های اسلامی باید بیت المال را بزرگ بشمارند و آن ار برای جلال و جبروت خودشان صرف نکنند و صرف آن چیزی بشود که برای مسلمین است (خمینی،1368: 223). لکن ما یک حاکمی را می خواهیم که دزد نباشد و مال ملت را چپاول نکند» در رابطه با پرهیز از کم کاری چنانکه امام خمینی فرمودند :«کم کاری عمل نامشروعی است و آقایان و هر کسی در هر قشر و محلی که هست کارشان را موافق با اسلام کنند و به اندازه اجری که می گیرند کارکنند تا چرخ های مملکت راه بیفتد» (خمینی،1361: 152) .

8- انجام وظیفه و عدم دخالت در کارهای دیگر؛

یکی از ویژگی ها و خصوصیات جوامع و دولت های مدرن، تفکیک وظایف و اختیارات بر اساس تخصص است که در قانون اساسی هر نظامی مشخص شده است. انجام وظایف نهادها در چارچوب قانون به صورت هماهنگ به روند رشد و پیشرفت یک کشور سرعت بیشتری می بخشد .

امام خمینی (ره) در این مورد می فرماید :

«هر مسئول و هر نظامی باید سعی کند برای پیشبرد نظام در چارچوب محدوده وظایفش در قوانین و قانون اساسی عمل کند که در غیر این صورت احتمال پاشیدگی یک نظام  است . چراکه خروج از چارچوب اختیارات ضررش بسیار بیشتر از رشد کار در نقطه دیگر است روشن است که مشورت ،هماهنگی و همکاری مورد بحث نیست (همان،152) هر کس و هر نهادی در هر محلی که قانون وظایف و حدودش را معین کرده محل آزمایش اوست و اگر همان محل را خودشان اصلاح کنند جامعه اصلاح می شود ( بنیاد مستضعفان،1372) اما کار شکنی و دخالت در کار یکدیگر موجب انحطاط و سقوط می شود . بهترین مأمور کسی است که مأموریت خودش را خوب عمل کند و اما اگر مسئولین دیگر خلاف عمل کردند آنها را برادرانه نهی کند نه اینکه در امور مربوط به آنها دخالت کند»(خمینی،1365: 194) .

9- انتقاد و انتقاد پذیری؛

یکی از عوامل مهم در توسعه  در تمامی زمینه ها علمی ،اقتصادی ، اجتماعی و بویژه در سیاست و مدیریت یک کشور داشتن فرهنگ نقد و نقد پذیری مسئولان و کارگزاران جامعه است تا از طریق آن عیوب و ضعف های خودرا کاهش دهند .امام خمینی(ره) در این باره می فرمایند :« انسان باید به دنبال یافتن عیوب خود باشد .لکن هیچ دستگاه و فردی نمی تواند ادعا کند که هیچ نقصی ندارد و اگر کسی این ادعا را کرد بزرگترین نقصش همین ادعا است (خمینی،1364: 161).بنابراین انتقاد برای اصلاح امور لازم است و جامعه بدون انتقاد اصلاح نمی شود» . امام خمینی (ره) در مورد نحوه برخورد با انتقاد و دیدگاههای مخالفین می فرمایند : «مسئولان و آقایان در یک مجموعه آرام که عقل ها می توانند کار بکنند .اختلافاتی که در دیدگاهها وبینش ها، راجع به مسائل کشور دارند با آرامش خاطر و با نظر صحیح انتقاد بکنند. و آن کسی که در مقام پاسخ و جواب است. بدون اینکه غضب در آن راه داشته باشد جواب بدهد .آن وقت منطق در مقابل منطق است و اگر چنانچه با هیاهو و جارو جنجال بخواهد یک مساله را حل بکنند و هر کس در نظر داشته باشد که طرف مقابل خودش را مثل یک دشمن بکوبد،عقل ها کنار می رود و قوه غضبیه که بدترین قوه هاست، اگر مهار نشود به کار می افتد و مسائل را علاوه بر اینکه حل نمی کند مشکل تر هم می کند .بنابراین انتقاد نباید از قوه عقل دور باشد (خمینی،1362: 236).مسئولان بایستی بدون توجه به حب وبغض و نظر طرفداران و مخالفان ،هر جا که حق است به دنبال آن رود و تحت تأثیر حق واقع شوند .اگر چنانچه از دشمن هم صادر شد اورا تمجید کند و اگر باطل از دوست صادر شد آن را تکذیب کند ».ویژگی و خصوصیاتی که یک انتقاد در اندیشه امام خمینی (ره) عبارتند از:

الف- انتقادها نباید از قوه عاقله دور باشد (همان،ص234).

ب- با موعظه حسنه خطاکاران را تربیت کنید، تأثیر موعظه حسنه در نفوس بسیار زیادتر است از عیب جویی و بدگویی وممکن است قلم ها وزبان عیب جویی در بعضی نفوس عصیان بیاورد و به جای اثر مثبت ونیکو اثر منفی و بدی به جا گذارد و به جای اصلاح ،موجب فساد شود (همان،ص142).

ج- انتقاد غیر انتقام جویی است (همان،ص78).

د- انتقاد باید، انتقاد برادری و مصلحت گویی باشد امام دراین مورد می فرمایند :« امروز همه مطلب این است که مثل مار و عقرب هم را می گزند و خودشان نمی فهمند و یا می فهمند و می خواهند بگزند، خدا نکنه که اینها دانسته کشور را تضعیف کنند ،به آنها نصیحت می کنم که آرام باشید، یکدیگر را نگزید و تضعیف نکنید وپنجه روی هم نزنید و همه با هم این کشور را پیش ببرید و اختلاف سلیقه ها را در یک محیط خوب و برادرانه حل کنید (خمینی،1361: 40). نباید برسر برداشت ها دعوا کرد. برداشت ها متفاوت است همانطور که برداشت از احکام اسلامی مختلف است» (همان،ص 18).

10- اعتراف به اشتباه؛

تحکم در مسئولیت و عدم اعتراف به اشتباه از دیکتاتوری انسان است .ازمفاسدی  که دیکتاتوری مبتلابه آن هست این است که یک مطلبی که القا می کند بعدش نمی تواند از قولش بر گردد . حتی اگر کشور را به تباهی کشیده شود و امام خمینی (ره) می فرمایند : «انسان از اشتباه وخطا مصون نیست به مجرد احراز اشتباه و خطا از آن برگردند و اقرار به خطا کنند که آن کمال انسانی است و توجیه یا پافشاری در امر خطا نقض و از شیطان است مسئولان در امور مهم با کارشناسان مشورت کنند و جانب احتیاط را مراعات کنند» (خمینی،1365: 43).

11- پرهیز از قدرت طلبی و حب مال؛

حکومت به خودی خود دارای ارزش نیست ؛ زمامداری هنگامی ارزشمند می شود که در مسیر اهداف الهی قرار گیرد .علی(ع) در لحنی پر معنی و پر ارج می فرماید :«خدایا تومی دانی که من حکومت و ملک وریاست را نخواستم؛ بلکه قیام به حدود تو وپاسداری از شرع و قرار دادن امور بر سر جای خود ورساندن حقوق به اهلش .پیروی روش پیامبرت و ارشاد گمراهان به نور هدایت تورا خواهانم» (مدنی،1383: 38). قدرت خواهی و حب نفس ریشه در فطرت کمال انسان دارد (خمینی،1371: 127). لذا انسان در درون خود قدرت را دوست دارد و ار عجز روی رگدان است (همان،128). و بروز آن صورت های گوناگون دارد به طوری که جلوه ها ومظاهر آن را می توان در حب ریاست ،حب جا،حب غلبه ،حب قدرت و مانند آن مشاهده کرد به دلیل تنوع و تعدد مظاهر آن ،  ریشه بسیاری از مظاهر و رذایل اخلاقی به شمار می آید .امام خمینی (ره) با توجه به این که حب نفس را سر منشأ همه خطاها می داند (همان،71) اساس گرفتارهایی  بشر وسر منشأتمام فسادها و ظلم (خمینی،1361: 408). معرفی می کند به نظر ایشان همین حب، موجب خودخواهی می شود و به واسطه خود خواهی همه این معایب بر خطا کار پوشیده می ماند» (خمینی،1371: 48).

چنانکه اگرقدرت به دست اشخاص زورمند ،غیر عاقل و غیر مهذب برسد .خطر ومصیبت به یار می آورد قدرت خودش یک کمال است اگر به دست اشخاص فاسد برسد این کمال را به فساد می کشاند .دنیای امروز گرفتار این است که قدرت دردست اشخاصی است که از انسانیت بهره ای ندارند. قدرت های بزرگ جز به فکر اضافه کردن قدرت خودشان و پایمال کردن مظلومان هیچ فکری ندارند و قدرت اگر در دست انسان کامل واولیا باشد کمال و سلامت برای ملت ها ایجاد می کند (خمینی،1365: 155). در نظر علی (ع) ریاست مطرح نبود مگر اینکه بتواند یک عدل را اقامه کند .امام می فرمایند: « اگر اعمال و قدرت مسئولان برای خود باشند نه برای ملت و خداو بر سر خودشان دعوا کنند نه برای مصالح ملت واسلام، این همان طاغوت است، منتها به صورت دیگر آمده .حکفرمایی در اسلام مطرح نیست اسلام و قرآن یک قوانین است که می خواهد انسان درست کند. بنابراین اگر کسی برای قدرت اقدام بکند وبرای تحصیل قدرت شمشیر بکشد این از اسلام دوراست» (خمینی،1362: 171).

12- حفظ وحدت و سازگاری با یکدیگر؛

جهان خلقت بر اساس اختلاف آفریده شده است و هنر هم ایجاد وحدت در اختلاف است امام خمینی (ره) دراین مورد می فرمایند :«سلیقه های مختلف باید باشد لکن سلیقه های مختلف اسباب این نمی شود که انسان ها نسبت  به هم بد ودشمن باشند .اگر در یک ملتی  اختلاف سلیقه نباشد این ناقص است» (خمینی،1369: 212) .امام خمینی (ره) منشأو ریشه اختلافات را در هوای نفس و طغیان نفس می داند و می فرمایند :«کارگزاران باید سعی کنند تا تمام توجهشان به خدای متعال باشد .و توجه داشته باشند که هواهای نفسانی به آنها غلبه نکند یعنی در فکر شان اینکه ما غلبه کنیم و حکومت کنیم نباشد. بلکه در نظرشان این باشد که حکومت اسلامی تشکیل دهند واحکام خدا را جاری سازند .امام ، در رابطه با حل اختلافات به صورت تفاهم می فرمایند :«اگر کارگزاران ،اختلاف سلیقه و بینش دارند باید در یک محیط آرام مسائل خودرا در میان بگذارند و با تفاهم مسائل را حل کند .نه اینکه جبهه گیری کنند و هر دوطرف با دار ودسته خویش در مقابل هم صف آرایی کنند ودر تضعیف یکدیگر و کشور اسلامی کوشش کنند  اگر همه یک هدف داشته باشند تخاصی در کار نخواهد بود» (خمینی ،1362: 6).

صفات و ملکات فلضله دیگری همچون خوشرویی وخوش برخوردی ،حکومت برقلوب،صبرو استقامت و عبرت پذیری ورفتار اسلامی بازیر دستان ، به سخنان مراجع گوش دادن ،دلسوزی نمودن ،برابر مقررات عمل نمودن ،همدردی و همدلی داشتن ،به مشاوره دیگران بها ددان ،عفو و بخشش نمودن ،خدارا بر خود ناظر دیدن و کنترل و هدایت مطلوب نمودن و غیره از جمله صفات و ویژگی هایی است که یک کارگزار دینی و اسلامی باید خود را به این آداب و اخلاق مزین گرداند.

 

نتیجه­گیری؛

با توجه به اهدافی که حکومت های گوناگون دنبال می­کنند. مکانسیم کارگزاران نیز بایستی متناسب با اصول و اهداف آن نظام باشد. درنظام  دینی هدف از قدرت و مسئولیت در حکومت صرفاً دستیابی به قدرت رفاه و آسایش دنیوی نیست بلکه اجرای احکام الهی رساندن بشر و عالم انسانیت به کمال و سعادت اخروی و دنیوی است بنابراین کارگزار نظام دین باید شایسته ترین باشد و به صفات و فضایل اخلاقی آراسته باشند و تنها مسلمان بودن کفایت نمی کند ،بلکه آراسته بودن به خصلت های مکتب شرط بارز و ضروری آن است .یکی از منابع اخلاقی کار گزاران اندیشه های امام خمینی (ره) است که کارگزاران نظام مقدس جمهوری اسلامی بایستی به آن آراسته شوند تا با غلبه بر حب نفس و هوی و هوس، زمینه های پیدایش مدینه فاضله را مهیا کنند.

 

فهرست منابع و مآخذ:

- بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی، (1372)، اخلاق کارگزاران در کلام و پیام امام،دفتر انتشارات اسلامی (قم).

- بهشتی، محمد حسین، (1339)، "حکومت در اسلام"،مجله مکتب تشیع، شماره3 .

- حکمت نیا، محمود، (1382)،"پایه های نظری اخلاق کارگزاران"، مجله متین، شماره18.

- خمینی، روح اله موسوی(1361)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد8.

- خمینی، روح اله موسوی(1361)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد11.

- خمینی، روح اله موسوی(1361)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد10.

- خمینی، روح اله موسوی(1361)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد7.

- خمینی، روح اله موسوی(1361)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد2.

- خمینی، روح اله موسوی(1361)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد6.

- خمینی، روح اله موسوی(1361)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد16.

- خمینی، روح اله موسوی(1362)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد 21.

- خمینی ، روح اله موسوی(1362)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد14.

- خمینی، روح اله موسوی(1362)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد14.

- خمینی، روح اله موسوی(1362)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد13.

- خمینی، روح اله موسوی(1362)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد12.

- خمینی، روح اله موسوی(1364)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد17.

- خمینی، روح اله موسوی(1364)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد19.

- خمینی، روح اله موسوی(1364)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد17 .

- خمینی، روح اله موسوی(1364)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد17.

- خمینی، روح اله موسوی(1365)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد18.

- خمینی، روح اله موسوی(1369)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد20.

- خمینی، روح اله موسوی(1369)،صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره)) ،سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد21.

- خمینی، روح اله موسوی، (1371)، شرح چهل حدیث، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).

- صبحی، صالح. (1385)، نهج البلاغه، قم: انتشارات هجرت، نامه40.

- طباطبایی موتمنی، منوچهر(1353)،  حقوق اداری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

- عالم، عبدالرحمن(1377)،فلسفه سیاسی غرب، عصر جدید و سده نوزدهم، تهران: وزارت امورخارجه.

- نوایی، علی اکبر،(1382)، "تصویری از کارگزاران در نظام اسلامی"، مجله اندیشه حوزه، شماره 43و44.

- خمینی ، روح اله موسوی(1363)، صحیفه نور(مجموعه رهنمودهای امام خمینی(ره))، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، جلد10.

- مدنی ، سید علی خان(1383)، الدرجات الرفیعیه.

 

انتهای پیام/