اردبیل در آینه رمضان؛

تجلی زیبایی‌های آئین رمضان در فرهنگ مردم اردبیل

پایبندی به رسوم و سنت پیشینیان در مسائل مذهبی و اجتماعی شاخصه مهم مردم استان اردبیل می‌باشد که این پایبندی این روزها در آداب استقبال از ماه رمضان در فرهنگ مردم این خطه به چشم می‌خورد.

به گزارش سبلان ما ،

 

برخی سنت‌های زیبای ماه رمضان در مقایسه با سال های گذشته کمرنگ تر شده ,اما به جهت اینکه آیین‌های ماه مبارک رمضان جزو میراث معنوی جامعه ایرانی و اردبیل محسوب می شود با توجه بیشتر خانواده‌ها و مسئولان فرهنگی می‌توان به آن غنا بخشید.

با نزدیک شدن ماه رمضان بوی خوش بندگی، حلاوت افطار و صوت ربنا بار دیگر مهمان قلوب مردم دیار اردبیل شده و کنج خانه ها و خلوت منازل رنگ الهی به خود می گیرد, صدای آمدن ماه رمضان و یا به زبان محلی همان ” اوروشلیق آیی” که می رسد هیجان و شور و شوق عجیبی در جای جای شهر اردبیل بر پا می شود و این هیجان با آداب و رسوم خاصی همراه است.

خطه اردبیل به لحاظ دارا بودن پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی، از جایگاه و ارزش والایی در میان مناطق مختلف کشور برخوردار است، غبارروبی منازل و مساجد، پیشوازی، افطاری و سحری هر کدام آداب و رسوم جذاب و متنوعی دارند که طراوت ویژه‌ای به قلوب الهی مردم متدین و متعهدش می‌بخشد.

آنچه که در نخسین گام می توان در آستانه رمضان و یا در روزهای روزه در بین مردم اردبیل شاهد بود، تغییر رفتار و منش آنهاست که با رفت و روب و غبارگیری منازل، خود را برای زدودن غبار مادی‌گرایی و گناه از دل آماده می‌کنند و معتقدند خانه‌ای که برای شروع ماه رمضان پاک نباشد خیر و برکت ماه مهمانی خدا، از آن دور می‌شود.

“قاباخلاما” در اردبیل
مردم متدین اردبیل دو یا سه روز قبل از رویت هلال به پیشواز ماه رمضان می‌روند و روزه می‌گیرند که به آن ” قاباخلاما” می‌گویند و در گذشته زمان رویت هلال ماه بزرگترها به چهره یک کودک معصوم یا یک فرد مومن و نمازخوان نگاه می‌کردند و اعتقاد داشتند که نگریستن به صورت انسان های پاک خوش یمنی در پی دارد.

نگاه کردن به ‌آیینه و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بعد از رویت هلال ماه هنوز هم به عنوان یک رسم در بین برخی از زنان و مردان سالخورده مناطق روستایی استان مرسوم است و معتقدند دل مومن باید در ماه مهمانی خدا همچون آینه از آلودگی و گناه پاک و صیقل شود.

در این ماه تمام مساجد، تکایا و حسینیه ها در سطح شهر اردبیل رنگ صیام به خود می‌گیرد، برپایی مجالس قرآن، خواندن زیارت های ویژه ماه رمضان به ویژه در شب های جمعه و شب های قدر شکوه خاصی دارد و از پیر و جوان و مرد و زن در این محافل با عشق و علاقه غیر قابل توصیف شرکت می کنند.

برپایی مجالس سخنرانی عالمان بزرگ اردبیل بعد از نماز ظهر و عصر در محل مساجد سرچشمه و اعظم از جمله برنامه هایی است که سال هاست مردم این منطقه به ویژه جوانان را به خود جلب می‌کند و با یادآوری علوم دینی و اجتماعی خاطرات ماندگاری را در قلب و ذهنشان بر جای می‌گذارد.

سنت حسنه افطار و افطاردهی
افطاری و افطاردهی در اردبیل از همان هفته نخست ماه رمضان آغاز می شود و معمولا فقرا و افراد فامیل را وعده می‌گیرند، افطاری دادن برای دیگران به قدری در بین مردم اردبیل از جایگاه بالایی برخوردار است که هر یک سعی می کند بر دیگری پیشی بگیرد و معمولا بهترین و شیرین ترین افطاری ها به تازه دامادها و تازه عروس ها و خانواده های آنها اختصاص دارد.

در این ماه “فرنی” با مربای گل مهم ترین غذای افطار مردم اردبیل است که با آرد برنج و شیر تهیه می شود، زنان کدبانوی اردبیلی یک هفته قبل از آغاز ماه رمضان اقدام به آرد کردن برنج با هاون و یا با دستگاه هایی در شیرینی پزی ها و نیزخشک کردن گل محمدی کرده و مربای آن را برای استفاده در فرنی تهیه می کنند، خرماهای تزیین شده با گردو، پنیر و سبزی، نان روغنی، آش رشته محلی، آش دوغ، سوپ و اخیرا شله زرد و حلیم از جمله غذاهایی است که سفره های افطار اردبیلی ها را رنگین می کند.

چند ساعت به افطار مانده مقابل شیرینی فروش ها به ویژه قنادی های زولبیا و بامیه، نان روغنی و بربری پزی ها، مغازه های فروش شیر، آش دوغ و حلیم پزی پر حرارت و شلوغ می شود دم افطار جنب و جوش عجیبی در شهر اردبیل ایجاد شده و تقریبا همه جا تعطیل می‌شود.

با وجود اینکه امروزه فروشگاه های متعدد کار بانوان را راحت کرده است ولی در اردبیل بیشتر کدبانوان سعی دارند با پخت انواع نان و دسر روزه داران را در کنار هم بر سر یک سفره گرد آورند چرا که این ماه تنها زمانی است که همه اهل خانه با خلوص و صمیمیت کنار هم قرار می گیرند.

اما در این میان آنچه باید در عصر تکنولوژی و پیشرفت حسرتش را خورد، انتقال این سنت حسنه از داخل خانه های با صفا و کوچک شهروندان و روستائیان به داخل سالن های بی روح و تالارهای غذاخوری است، اگر تا دیروز با خرما و آب داغ و سوپ خانگی از روزه داران پذیرایی می شد امروزه به دلیل زندگی ماشینی غذاهای رنگارنگ، گران قیمت و مصنوعی بر روی میزها چیده می شود که انتظار می رود مردم اردبیل با نیت خیرخواهانه ای که دارند از تغییر این سنت حسنه به سنت مدرن جلوگیری کنند.

“اوباش دان” و ختم آن به ندای آسمانی اذان
سحری خوردن و سحری بلند شدن هم برای خود در اردبیل حال و هوای ویژه ای دارد در گذشته وسیله آگاه شدن مردم از اوقات شرعی، عمدتا به وسیله قرآن خوانان و شب بیداران رمضان، موذن‌های روستایی، حرکت ستارگان و بانگ صبحگاهی خروس های محلی بود حتی در مواردی از توپ برای این کار استفاده می‌کردند در بین مردم منطقه، زمان سحری خوردن به “اوباش” یا “اوباش دان” مشهور است و وقت آن نیز یک ساعت مانده به اذان صبح است.

در عصر مدرن با وجود اینکه صدای کوبیدن درها جای خود را به زنگ تلفن و گوشی های همراه داده است ولی هنوز هم در روستاهای دورافتاه روزه داران با صدای ضربه همسایه بر دیوار خانه از خواب بیدار می شوند.

سحرگاهان در شهر و روستاهای این دیار یکی یکی روشن شدن چراغ خانه ها و فراخوانی زنجیر وار مردم به فریضه الهی منظره دیدنی دارد سحری خوردن همراه با شنیدن نوای دل انگیز دعای سحر توسط مدیحه سرایانی چون موذن اردبیلی و ختم آن با شیواترین ندای آسمانی یعنی اذان صبح شهد ماه بندگی و مهمانی خدا را دو چندان می کند.

لیله القدری که پر قدر می شود
اما شب‌های احیا و نزول قرآن در اردبیل از جایگاه ویژه ای برخوردار است مساجد و حسینیه ها به ویژه مصلای شهر اردبیل مملو از مشتاقان حضرت دوست و تشنگان محبت رحمت الهی می شود.

در این شب ها آوای سوزناک «سبحانک یا لا اله الا انت، الغوث الغوث خلصنا من النار یا رب» هر اردبیلی برای رسیدن به کمال به اوج خود می رسد، خانواده ها با شور تمام در صف های فشرده شب زنده داران حاضر شده و قرآن به سر می گیرند و از درگاه خداوند متعال برای پاک شدن از هر نوع گناهی طلب آمرزش و مغفرت می کنند.

از ۱۸ تا ۲۳ ماه رمضان شهر اردبیل از هر روز دیگر شلوغ تر می شود مردم این منطقه ماه رمضان را ماه قرآن و حضرت علی(ع) می نامند و همزمان با فرا رسیدن شب های قدر و شب ضربت خوردن مولای متقیان با مرثیه سرایی و سینه زنی برای آن حضرت به سوگواری می پردازند.

بسیاری از مردم اردبیل نذرهایشان را در این شب ها ادا می کنند که بخش عمده ای از این نذرها را غذاهای سنتی این استان از جمله حلوا و آش رشته تشکیل می دهد.

آیین دوختن کیسه برکت
از دیگر رسوم استان اردبیل و شهرهای اطراف اردبیل دوختن “کیسه برکت” است که همزمان با آخرین جمعه ‌ماه رمضان در مساجد شهرستان مشکین‌شهر برگزار می‌شود.
دوخت این کیسه‌ها که در آخرین روز‌ ماه مبارک رمضان و معمولاً با ختم ۳۰جزء قرآن کریم تمام می‌شود، براساس یک باور دینی و مذهبی توسط زنان و دختران مشگین شهری انجام می‌شود.

این کیسه‌ها که بین مردم به برکت توربافی معروف است، از پارچه نذری تهیه می‌شود و پس از آماده ‌شدن، مقداری نمک و وجه نقد در آن قرار داده می‌شود و خانواده‌ها پس‌انداز خود را در طول سال داخل این کیسه قرار داده و در سفرهای زیارتی و کارهای عام‌المنفعه مورد استفاده قرار می‌دهند.

عید فطر و فطریه در اردبیل
در آخرین روز ماه رمضان در این خطه سرپرست خانواده مبلغی به عنوان فطریه با محاسبه میزان فطریه افراد، آن را از قوت سالانه یا از پول خرجی شان جدا می کند در برخی از مناطق اردبیل رسم است همه اهل خانه نیت کرده و این فطریه را دست به دست می چرخانند و در جای مخصوص قرار می دهند تا بعد از خواندن نماز عید به دست فقیران و مستمندان برسانند.

فطریه در روستاها شامل آرد یا گندم می‌شود که سرپرست خانواده آن را در منزل پشت در قرار می‌دهد که در نخستین فرصت به افراد فقیر و مستمند تحویل دهد، برگزاری آیین خداحافظی شامل برپایی نمازهای مستحبی و خواندن دعا از جمله مراسم روز پایانی ماه رمضان در بین برخی مردم اردبیل است.

در عصر واپسین روز از ماه رمضان بسیاری از خانواده ها در بسیاری از شهرها و روستاها به زیارت اهل قبور رفته و نذر و احسان می‌کنند در اردبیل کسانی که قبل از این عید یعنی در فاصله عید فطر و یکی از اعیاد رسمی قبل از آن، یکی از افراد خانواده خود را از دست داده اند در آن روز در خانه می مانند و دوستان و آشنایان برای همدردی و تبریک عید فطر نزد آنها می روند این مراسم صبح روز عید در مساجد مخصوص برادران و در بعد از ظهر آن روز در منزل شخصی متوفی مخصوص بانوان برگزار می شود که معمولاً از میهمانان با چای و حلوا و خرما پذیرایی می شود.

اما با حلول ماه شوال شادی و نشاطی دیگر و به شکرانه توفیق یک ماه روزه داری و منزلت در جوار محبت پروردگار جشن و سرور خاصی در خانه ها برپا می شود هجران این ماه پر برکت برای روزه داران از یک طرف حزن انگیز و از طرف دیگر دستیابی عبودیت و عشق الهی فرح بخش است.

در بیشتر روستاهای اردبیل مردم نماز عید را در بیرون از مساجد و منزل در فضای باز به جماعت و با شکوه تمام برگزار می‌کنند در پایان عده‌ای خود را برای پخت نان های مخصوص محلی” فتیر” و ” نزیه” که متشکل از آرد، شکر، شیر، زردچوبه، کره و حلواست آماده می‌کنند و در این روز بوی خوش پخت نان در تنور داغ و حلوا با دوشاب محلی فضای روستا را پرمی‌کند.

عیدی گرفتن و عیدی دادن به ویژه برای دخترانی که در خانه بخت هستند از رسوم قدیمی مردم اردبیل است در این روز هر کس با یک بسته شیرینی و یا نان و حلوای محلی از میهمانان خود پذیرایی می کند.

امسال مردم اردبیل همچون سایر مردم این مرز و بوم در طولانی ترین روزهای سال در فصل تابستان به مهمانی ماه خدا می روند که خود حال و هوای خاصی دارد و از آنجا که کار بیشتر مردم اردبیل کشاورزی است در این ماه مردم زحمتکش این خطه با دست های پینه بسته دست به دعا بر می دارند و شکرگذار نعمت های الهی می شوند.

با وجود اینکه این روزها مردم آنچنان خود را غرق مسائل روزمره و ابزارهای مدرن زندگی کرده و برخی سنت های زیبای ماه رمضان در مقایسه با سال های گذشته کمرنگ تر شده است اما به جهت اینکه آیین های ماه مبارک رمضان جزو میراث معنوی جامعه ایرانی محسوب می شود با توجه بیشتر خانواده ها و مسئولان فرهنگی می توان به آن غنا بخشید.

شاید در کنار این میراث های معنوی است که درک معنای واقعی ماه صیام و روزه داری در جامعه تجلی یافته و زندگی کردن خیلی ساده و افراد جامعه بی آلایش در کنار هم با سادگی و محبت روزگار می گذرانند.
از خداوند متعال می خواهیم در ماه عبادت و بندگی امسال لطف و عنایتش شامل حالمان شده و رفتار و کردارمان رنگ خدایی به خود گیرد.

 

غذاهای مرسوم اردبیل در ماه رمضان

اردبیل نیز همانند سایر مناطق کشور در ایام ماه رمضان دارای غذاهای محلی و خاصی است که از آن‌جمله می‌توان به انواع مرباجات، سرشیر و عسل مخصوص اردبیل، شیر طبیعی و فطیر محلی اشاره کرد.

 

آش‌هایی مانند آش رشته مخصوص اردبیل، آش دوغ، آش گیلدیک و ... و انواع کوکو و کتلت، فرنی و زولبیا و بامیه نیز از غذاهایی است که معمولا بر از گذشته تا به حال بر سر سفره افطاری مردم اردبیل حضور دارد.

بساط احسان خرما بر سر کوچه‌ها، مجالس احسان و افطاری برای افراد نیازمند و دستگیری از نیازمندان با روال خاص هر محله و کوچه از جمله اعمال قابل ذکر این ایام است.

بالاخره این امور با انتظار ورود عید سعید فطر رنگ و بوی دیگری به خود گرفت، آنگاه که اردبیلی‌ها یک ماه عبودیت خالصانه در ماه رمضان را با نماز پرشکوه عید فطر به پایان می‌بردند و آرزوی درک دوباره این ماه شریف به نجوا بر زبان‌ها جاری می‌شد.

 

نگاه خدا از ماه‌های پربرکت و نورانی همچون رجب و شعبان به رمضان می‌رسد، همان ‌که رنگین‌کمان الطافش را می‌توان همه‌جا دید و با یک حساب سرانگشتی و دودوتا چهارتا می‌توان بار سنگین گناهان را سبک کرد؛ آری ماه میهمانی خداست و بی‌شک در این ماه پرنور و پرروزی همه ما میهمان خوان رحمت الهی هستیم.

شمال یا غرب، جنوب یا شرق هیچ تفاوتی ندارد وقتی حرف از آئین و سنت آبا و اجدادمان در میان باشد، ماه رمضان هم همچون سایر اعیاد و مناسبتهای ملی و قومی، مناسبتی و دینی آئین و سنن خود را دارد که این آئینها در هرنقطه از جهان اسلامی به روشی ویژه و خاص نمود می‌یابد که همین امر سبب تمایز بین استانها، شهرها و روستاها در برپایی مراسم استقبال از ماه میهمانی خدا می‌گردد.

ماه رمضان در گوشه گوشه دیار دارالارشاد مملو از آداب‌ و رسومی است که گرچه امروزه تنها یادگاری شیرین از برخی از آن رسم و رسوم باقی ‌مانده اما هنوز هم می‌توان صدای خدا را از بلندای ملکوت در این ماه زیبا در گوشه و کنار این شهر حسینی شنید، آئین هایی که در گذشته با بودنشان صفا و صمیمیت، دوستی و برادری و دلخوشی را میهمان هر روز و هر روزه سفره افطاری اردبیلی‌ها می‌کردند.

با مرور این آئین‌ها می‌توان آیینه آداب و رسوم قدیمی را که غبار فراموشی گرفته‌اند صیقل داد و پای سفره‌های ساده افطاری مردمان این دیار نشست و دعای سحر را در قلب پایتخت حسینیت زمزمه کرد گرچه در این روزگار و روزگاران پاسداشت آئین های دیرین ماه رمضان ویژه خطه اردبیل دور از انتظار همه شده اما می‌توان با یادآوری و مرور آنها گاهی دلخوشی‌های گذشته را که یک به یک یادگار شده‌اند به یاد آورده و لحظاتی به یاد آنها شاد و خرسند بود.

در ماه برکت الهی بوی سادگی و صمیمیت از هر کوی و برزنی به مشام می‌رسد و این سفره‌های افطار است که به روی خلق گشوده می‌شود و در بازخوانی این آئین‌ها در خطه اردبیل می‌توان طعم سادگی، صفا و دوستی را در سفره‌های افطاری و سحری مردم این منطقه به وضوح شاهد بود.

رمضان از پیشواز تا بدرقه

مردم استان اردبیل همه ساله با فرا رسیدن ماه رمضان، ماه میهمانی خدا چند روزی مانده به آغاز این ماه با گرفتن نیت و به جا آوردن روزه خود به استقبال و پیشواز ماه صیام می‌روند و این آئین از دیرین تا به اکنون جزو معدود آئین هایی بوده که با گذشت زمان همچنان هم بر دفتر پربرگ معنوی رمضان خطه اردبیل سنجاق شده باقی مانده است و این رفتن به پیشواز رمضان در واقع ذوق ایمان مردم متدین اردبیل را نمایان می‌سازد.

مردم متدین اردبیل دو یا سه روز قبل از رویت هلال به پیشواز ماه رمضان می‌روند و روزه می‌گیرند که به آن " قاباخلاما" می‌گویند و در گذشته زمان رویت هلال ماه بزرگترها به چهره یک کودک معصوم یا یک فرد مومن و نمازخوان نگاه می‌کردند و اعتقاد داشتند که نگریستن به صورت انسان های پاک خوش یمنی پایدار را در طول ماه رمضان و حتی بعد از آن نیز در پی دارد.

نگاه کردن به ‌آیینه و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بعد از رویت هلال ماه هنوز هم به عنوان یک رسم در بین برخی از زنان و مردان سالخورده مناطق روستایی و عشایری استان مرسوم است و مردم این خطه معتقدند دل مومن باید در ماه مهمانی خدا همچون آینه از آلودگی و گناه پاک و صیقل داده شود که اردبیلیها این کار را با فرستادن سلام و صلوات بر محمد(ص) و خاندان او انجام می دهند.

کارشناس مردم شناسی در مصاحبه اختصاصی با خبرنگار گروه استانهای باشگاه خبرنگاران جوان از اردبیل گفت: در این ماه تمام مساجد، تکایا و حسینیه‌ها در سطح شهر اردبیل رنگ صیام به خود می‌گیرند، از تدارک انواع مرباها، شیرینی ها، فطیر سنتی و محلی، آرد کردن برنج و رفت و شست منازل و خانه تکانی تا پرچم زدن حسینیه‌ها و مساجد محلات همه و همه نشان از آماده شدن مردم استان اردبیل برای استقبال باشکوه از ماه میهمانی خداست که علاوه بر آن برپایی مجالس قرآن، خواندن زیارتهای ویژه ماه رمضان به ویژه در شبهای جمعه و شبهای قدر که شکوه معنوی خاصی دارد همه و همه از جمله آئینهایی است که هنوز هم با شنیدن صوت ربنا در دم افطار و ندای اللهم در وقت سحر برای اردبیلی ها شکوهی وصف‌ناپذیر را به ارمغان می‌آورد.

بیوک جامعی تصریح کرد: برپایی مجالس سخنرانی عالمان بزرگ اردبیل بعد از نماز ظهر و عصر در محل مساجد سرچشمه و اعظم از جمله برنامه‌هایی است که سال‌هاست مردم این منطقه به ویژه جوانان را با عشق به مساجد کشانده و با گره زدن دل به موسم الطاف الهی باعث زدودن هرگونه آلایش دنیوی و گناهان از دلهای معنوی و روزه‌دار آنها می‌شود.

وی ادامه داد: اما یک ماه تمام بندگی و عبادت، شب زنده داری و زمزمه کردن دعای سحر زیر لب، گشودن سفره پربرکت افطاری و دستگیری از مستمندان و نیازمندان بالاخره در اوج باور مردم اردبیل به پایان می‌رسد و کم کم مردم این خطه خود را برای بدرقه رمضان مهیا می‌سازند و با برپایی یک آئین دیرین و سنتی به نام "گؤروش گونی" در روز عید فطر آداب ویژه رمضان را به سر رسانده و برای عمری طولانی و مستفیض شدن از برکات ماه میهمانی خدا در سال بعد از خداوند طلب عمر طولانی می‌کنند.

این نویسنده و تاریخ‌نگار اردبیل اظهار کرد: در واپسین ساعتهای ماه مبارک رمضان، اردبیلی ها هم همچون سایر مسلمانان حلول ماه شوال را به نظاره می‌نشینند و باور دارند هرکس با چشم خود حلول ماه شوال را مشاهده کند ثواب بیشتری کسب می کند که با گذر زمان لذت عینی تماشای حلول ماه شوال جای خود را به تماشا از پای گیرنده ها و حتی نظاره مجازی داده است.

جامعی گفت: پدران و پدربزرگان و یا سایر بزرگان خانواده در استان اردبیل به محض رویت حلول ماه شوال سهم عید فطر هر یک از اعضای خانواده را سوا کرده و به آنها تقدیم می‌کنند و در این صورت هر یک از اعضای خانواده اولین هدیه عید فطر خود را از دست بزرگ خانواده خود دریافت می‌کنند.

وی اضافه کرد: علاوه بر آن بانوان اردبیلی هم در عید فطر مشغول پختن حلوا می‌شوند تا با این حلوا از میهمانان خود پذیرایی کنند، البته بنا به رسم دیگری که در قدیم بین اردبیلیها رواج داشته حلوایی که به مناسبت عید فطر پخته می شود بین هفت خانواده پخش می شده که طبق این آیین دادن حلوا به همسایه‌ها در اولویت است و البته این رسم امروز هم در بین برخی خانواده‌های اردبیلی به رسم دیرین انجام می‌گیرد.

جامعی با اشاره به اینکه در بین خانواده‌های اردبیلی که پسران و دختران نامزد دارند عیدفطر حال و هوای دیگری دارد، گفت: از گذشته رسم بر این بوده که برای شادباش عید فطر خانوداه‌هایی که پسران دم بخت دارند هدایایی را به عنوان خونچه عید به همراه سینی حلوایی که برای عید فطر پخته می‌شود و با تزئینات خاص به خانواده عروس پیشکش می‌کنند و در این مراسم از دوستان و فامیل هم دعوت می‌شود که اردبیلی ها هنوز هم با انجام این کار در واقع آئین و سنت دیرینه "فیطیر بایراملیقی" را به جا می‌آورند.

وی یادآور شد: از دیگر رسوم معمول عید فطر که در اردبیل معمولا صبح عید فطر انجام می‌شود دیدار از بزرگان فامیل و خانواده‌های عزادار اقوام و فامیل است و معمولا خانوده‌هایی که در فاصله عید فطر و یکی از اعیاد رسمی قبل از آن یکی از عزیزان خود را از دست داده‌اند صبح روز عید مراسمی ساده را یا در مسجد و یا در منزل متوفی برگزار و از میهمانان با چای و حلوا و خرما پذیرایی می‌کنند.

برپایی و به جا آوردن نماز عید فطر، دید و بازدید خانواده های اردبیلی و دادن نذورات و شربت و شیرینی از دیگر آئینهایی است که مردم متدین خطه اردبیل با انجام آنها عید فطر خود را رنگ و طعمی زیبا می‌بخشند.

سفره‌هایی که به سنت ماه خدا در اردبیل رنگ می‌بخشد

یکی از آداب و رسوم خاص و کهن اهالی استان اردبیل در ماه رمضان تدارک مواد غذایی اولیه برای مصرف یک ماه رمضان و پذیرایی از میهمانان در این ماه است که آسیاب کردن برنج برای تهیه آرد و در نهایت تدارک یک غذای محلی خوشمزه به نام فرنی، درست کردن مربای گل محمدی (قزل‌گول)، پخت یک حلوای بی‌نظیر در طعم و کیفیت به نام "اوماج حلواسی" که از گلاب قزل گول، شیر تازه، آرد و زعفران در تهیه آن استفاده می‌شود از جمله دست‌پخت‌های بانوان این دیار است که که به سفره های افطاری و در نهایت سنتهای ماه میهمانی خدا در اردبیل رنگ و لعابی بی‌نظیر می‌بخشد.

بانو سلیمه حیدری، یکی از بانوان مسن اردبیلی با اشاره به تهیه انواع ملزومات ماه مبارک رمضان توسط مردم استان اردبیل گفت: تهیه نان گرم سنتی و تازه به ویژه سنگگ و بربری و فطیر محلی با چای شیرین و عسل برگرفته از گل‌های دامنه سرسبز سبلان و سرشیر محلی به همراه پخت آش دوغ محلی و سوپ جو از ملزومات سفره افطاری مردم این استان اردبیل است.

با حلول ماه مبارک در اردبیل شیرینی پزها بیشتر به پخت زولبیا، بامیه، گز، سوهان، پشمک و نان‌های شیر مال حجیم و محلی مشغول می‌شوند که این شیرینی‌ها جزء جدایی ناپذیر سفره‌های افطاری دراین خطه بوده و جلوه بیشتری به سفره‌های افطاری ساده اما پررنگ و طعم می‌دهد.

ساعات نزدیک افطار بیشترین نمود ماه رمضان در استان اردبیل است که با شلوغی خیابان‌ها و ازدحام صف نانوایی‌ها و بقالیها به راحتی می‌توان فهمید که نزدیک اذان مغرب و افطار شده است، اما بعد از وقت اذان شهر کاملا خلوت شده و بعد از افطار اغلب مساجد با حضور پرشور مردم بویژه جوانان و نوجوانانی که سال اول تکلیف روزه‌داری شان است پرازدحام می شود.

لحظات عرفانی سحری که با ندای "اللهم" عجین می‌شود

سحری در استان اردبیل همچون سایر نقاط دنیا آداب خاصی دارد که اهالی این منطقه از نیمه‌های شب به منظور عبادت و ذکر دعا و خوردن سحری و خواندن نماز اول وقت صبح از خواب بیدار می‌شوند.

بیدار کردن همسایه‌ها برای سحری از دید مردم متدین و خونگرم اردبیل ثواب کثیری دارد به طوری که در گذشته به دلیل نبود امکانات امروزه از آئین "دق‌الباب کردن" خانه‌ها و جارزدن در کوی و برزن و حتی شلیک توپ در میدان اصلی برای بیدار کردن همسایه ها برای سحری استفاده می‌کردند که این نشان دهنده روح همبستگی وهمدلی افراد این منطقه بود که اکنون نیز این رسم کماکان در برخی روستاهای این استان ادامه دارد البته با اندکی تفاوت که هنوز هم در برخی روستاهای و مناطق عشایری با سر دادن اذان و نوای ربنا یا اللهم دیگران را از موعد سحری خبردار می کنند که این آئین منحصربفرد بوده و مختص خطه اردبیل است.

ماه رمضان در دیار دارالارشاد به ماه مبارک نام برده می‌شود چون ماه تهذیب نفس و اخلاق است و همه سعی دارند که با ادای فرایض دینی و برپایی نماز جماعت از ثواب این ماه بیشتر بهره‌مند شوند. در این ماه صله رحم را به جای آورده و به فقرا و محرومان و آشنایان افطاری می‌دهند اما از این میان برپایی مراسم هرچند ساده و بی آلایش سحری در کنار خانواده خود یکی از لحظات عرفانی و ناب ماه رمضان است که در دل شب دلها با بانگ اذان به معبود خود گره می‌خورند و این اوج لذت ماه میهمانی خداست.

آدابی که از آنها چیزی جز یک نام بر جا نمانده است

رسم کیسه‌ دوزی 27 ماه رمضان که هنوز در برخی مناطق استان اردبیل به ویژه در برخی روستاها و مناطق دور افتاده مشاهده می‌شود در گذشته معروف بود که روز 27 ماه رمضان شب قصاص ابن ملجم است و در این روز زنان برخی مناطق کیسه‌ای می‌دوزند که به کیسه "مراد" یا "لعن ابن ملجم" معروف است که در این شب با هر سوزنی که به این کیسه می‌زنند، یک بار به ابن ملجم لعنت می فرستند.

گرچه این آئین سنتی ویژه در گذر زمان به کلی رنگ باخته و شاید الان در برخی روستاها فقط و آن هم به ندرت این رسم دیرین ماه رمضان و شبهای احیا را مشاهده کرد اما به صراحت می‌توان گفت که آئین کیسه‌دوزی هم همچون دیگر آئیینهای رمضان در اردبیل به کلی به فراموشی سپرده شده است.

یکی دیگر از آدابی که در طول سالهای متمادی در بین فرهنگ مردم اردبیل رنگ باخته است آئین بیدار کردن همسایگان برای سحری یا همان "دق الباب" است که این رسم نیز همچون سایر رسم‌های ویژه ماه مبارک رمضان به کلی از فرهنگ دینی مردم استان اردبیل حذف شده است.

شبهای قدر و عزاداری در اردبیل

نوشتن از شبهای قدر دشوار است و گفتن از آنها بسی دشوارتر شبهایی که گویی برای پیدا کردن خودمان پیش روی‌مان گذاشته شده و فرصتی برای خلقت انسانی پاک و پاکتر از نوست و انسان با اندکی تامل و تدبر در عالم خلقت و کائنات به بزرگی این شبها پی خواهد برد و در این شبهای مقدس سرنوشت یک ساله انسانها بسته می‌شود و خوشا به حال کسی که در طول لیله القدر مورد لطف و رحمت خداوند عزوجل قرار گیرد.

زنده‌داران آئین شبهای قدر به راستی بیش از سایرین عظمت و جلال و شوکت این ایام را درک کرده و به خوبی در خود تامل می‌کنند اما شرکت در مراسمهای معنوی و عزاداری لیله‌القدر هیچ محدوده سنی ندارد و شرکت در این مراسمها شاید به نوعی بر هرکس واجب است، واجب از نوعی که بایستی خود را شناخت و اصلاح کرد.

در این شبها آوای سوزناک «سبحانک یا لا اله الا انت، الغوث الغوث خلصنا من النار یا رب» هر اردبیلی برای رسیدن به کمال به اوج خود می‌رسد، خانواده‌ها با شور تمام در صفهای فشرده شب زنده داران حاضر شده و قرآن به سر می‌گیرند و از درگاه خداوند متعال برای پاک شدن از هر نوع گناهی طلب آمرزش و مغفرت می‌کنند.

از ۱۸ تا ۲۳ ماه رمضان شهر اردبیل از هر روز دیگر در این ماه شلوغ تر می‌شود و مردم این منطقه ماه رمضان را ماه قرآن و حضرت علی(ع) می‌نامند و همزمان با فرا رسیدن شبهای قدر و شب ضربت خوردن مولای متقیان با مرثیه سرایی و سینه زنی برای آن حضرت به سوگواری می پردازند.

بسیاری از مردم اردبیل نذورات خود را در این شبها ادا می‌کنند که بخش عمده‌ای از این نذرها را غذاهای سنتی این استان از جمله حلوا و آش رشته تشکیل می‌دهد.

در این شب‌ها مساجد با استقبال بیشتر مردم برای شب زنده داری و خلوت کردن با معبود بی همتا مواجه می‌شود، زن و مرد، دختر و پسر، پیر و جوان در غم شهادت مظلومانه پدر یتیمان با خاموش کردن چراغ مساجد و منازل، و قرآن به سرگرفتن و دعا و توبه به درگاه حق و همچنین گریه و زاری در غم ضربت خوردن مولای یتیمان ندای الغوث الغوث خود را به عرش اعلای رب کریم می‌رسانند و اینگونه سه شب مبارک قدر را با بندگی حضرت حق شب به صبح گره می زنند.

باید که این شبها و ایام با تفکر همراه شوند، باید با خلوص و بندگی عجین شوند تا بتوان ثمره آن را لمس کرد، باید در شبهای احیا به احیای برخی وعده‌ها و پیمانها میان خود و خدای خود اندیشید، باید با تامل در خود به فکر خودسازی بود و باید با نگاه به کرده‌ها و نکرده‌های خود بتوان بر حس غرور، نفرت و دشمنی نهفته در درون خود غلبه کرد، امیدواریم با یک تلنگری ساده به خود در این شبها بتوانیم در صدد اصلاح خود برآییم تا بلکه برای یک بار هم که شده رفوزه آزمون الهی نباشیم.

انتهای پیام/س

 

در زمان‌هایی که مثل امروز وسایل ارتباط جمعی گسترده نبود در اردبیل توپی بزرگ در محلی وسط شهر که به آن قلعه گاباغی می‌گفتند و امروزه به پارک ملت مشهور است، وجود داشت.

هنگام افطار یک توپ شلیک می‌شد و روزه‌داران با شنیدن صدای توپ می‌فهمیدند که افطار شده و می‌توانند روزه خود را باز کنند.

اما امروزه شنیدن بانگ اذان از رادیو و تلویزیون جای توپ قلعه‌گاباغی را گرفته و در میان اذان‌های زیبایی که از صداوسیما شنیده می‌شود، اذان مرحوم مؤذن‌زاده برای مردم کشورمان و به‌خصوص برای اردبیلی‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد.

 

اذان زیبا و ماندگار استاد مؤذن‌زاده که به‌عنوان میراث معنوی و فرهنگی کشورمان به ثبت رسیده امروزه بخشی از فرهنگ رمضانی کشورمان شده است به‌طوری که یک رمضان است و یک اذان رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی! مگر می‌شود در‌ماه مبارک رمضان صدای اذان دوست داشتنی این استاد مسلم را مهمان قلب روزه‌داران ندید؟

تعطیلی شهر هنگام افطار

 

بسته‌شدن مغازه‌ها هنگام افطار از دیگر رسومی است که هنوز در اردبیل به تاریخ نپیوسته است.

در این‌ماه تمامی مغازه‌ها به غیر از غذاخوری‌ها هنگام افطار بسته می‌شوند حتی اگر کسی زمان نزدیکی افطار را نداند از حرکت و جنب و جوش عظیم بین مردم و بسته‌شدن مغازه‌ها متوجه رسیدن زمان افطار می‌شود.

یاد اموات در شب دوم ماه

یکی از رسوم قدیمی در اعیاد، یادکرد امواتی است که اخیرا درگذشته‌اند. در‌ماه مبارک رمضان نیز که به عقیده مردم اردبیل، عید محسوب می‌شود، برای درگذشتگانی که طی یک سال اخیر فوت کرده‌اند، در تکایا، مساجد و یا منازل بستگان آنان مجلس ترحیم برگزار می‌شود.

طبق سنت دیرین مردم این منطقه، هر سال در دومین شب از‌ماه مبارک رمضان، این قبیل مراسم یادبود برگزار شده و مؤمنان با برگزاری مجلس ختم، جای خالی درگذشتگان را در نخستین رمضان بعد از درگذشت آنان، با قرائت قرآن کریم و فاتحه‌خوانی، پر می‌کنند.

تشویق سال اولی‌ها

طبق یک سنت قدیمی دختران و پسران نوجوان که تازه بالغ شده و نخستین رمضان دوران تکلیف خود را می‌گذرانند، از سوی والدینشان به انحای مختلف مورد تشویق قرار می‌گیرند.

بارز‌ترین شکل آن، این است که پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها، با ترتیب دادن یک مهمانی افطاری، همه سال اولی‌ها و مؤمنان تازه بالغ را دعوت کرده و با دادن هدیه‌ای کوچک، آنان را به انجام تکالیف الهی و فرایض دینی تشویق می‌کنند.

دوختن کیسه برکت

از دیگر رسوم استان اردبیل و شهرهای اطراف دوختن «کیسه برکت» است که همزمان با آخرین جمعه‌ماه رمضان در مساجد شهرستان مشکین‌شهر برگزار می‌شود.

دوخت این کیسه‌ها که در آخرین روز‌ ماه مبارک رمضان و معمولا با ختم 30جزء قرآن کریم تمام می‌شود، براساس یک باور دینی و مذهبی توسط زنان و دختران مشگین شهری انجام می‌شود.

این کیسه‌ها که بین مردم به برکت توربافی، معروف است، از پارچه نذری تهیه می‌شود و پس از آماده‌شدن، مقداری نمک و وجه نقد در آن قرار داده می‌شود. خانواده‌ها پس‌انداز خود را در طول سال داخل این کیسه قرارداده و در سفرهای زیارتی و کارهای عام‌المنفعه مورد استفاده قرار می‌دهند.