منادیان وحدت اسلامی

در منابع اسلام به ویژه در قرآن کریم ـ از مسلمانان با واژه‌های «امت» و «امت واحده» یادشده و در زبـان سیاست‌مداران و مصلحان مسلمان نـیز از وحـدت و اتحاد بین امت مسلمان با اصطلاح «اتحاد اسلامی» یاد می‌شود.

به گزارش سبلان ما ،  مفهوم اتحاد اسلامی که در صدسال اخیر میان علما و فضلا و روشن‌فکران اسلامی مطرح است، این نیست که فرقه‌های اسلامی به‌خاطر اتحاد اسلامی، از اصول اعتقادی یا غیرانتقادی خود صرف‌نظر کنند و به‌اصطلاح، مشترکات همه فِرَق را بگیرند و مختصات همه را کنار بگذارند؛ چه، این کار نه منطقی است و نه عقلی.

آنچه بزرگان اسلامی در نظر داشتند، این بود که فرقه‌های اسلامی در عین اختلافاتی که در کلام و فقه و غیره با هم دارند، به‌واسطه مشترکات بیشتری که در میان آنها هست، می‌توانند در مقابل دشمنان خطرناک اسلام، دست برادری بدهند و جبهه واحدی تشکیل دهند. این بزرگان هرگز درصدد طرح وحدت مذهبی تحت عنوان وحدت اسلامی که هیچ‌گاه عملی نیست، نبودند.

«وحـدت» و «اتـحاد» از مهم‌ترین مسائلی هستند که مسلمانان از صدر اسلام تاکنون، بر مبنای تعالیم اسلامی و دیانت توحیدی با آن مواجه بوده‌اند. در منابع اسلامی ـ به‌ویژه در قرآن کریم ـ از مسلمانان با واژه‌های «امت» و «امت واحده» یادشده و در زبـان سیاست‌مداران و مصلحان مسلمان نـیز از وحـدت و اتحاد بین امت مسلمان با اصطلاح «اتحاد اسلامی» یاد می‌شود. وجود اتحاد اسلامی بر توانایی و مقاومت جامعه برای مقابله با دشمنان خارجی می‌افزاید و فراهم‌کننده قدرتی حقیقی است؛ زیرا اگر مسلمانان از نـیروی عظیم انسانی، امکانات فراوان مادی، موقعیت‌های استراتژیک، فرهنگ و روحیه اعتقادی و فکری بالا برخوردار باشند، اما میان این اجزا و عناصر پراکنده اتحاد ایجاد نشود، این مجموعه بزرگ کارایی لازم را نخواهد داشت.

 

وحدت اسلامی در قرآن

الف) در سوره آل‌عمران، آیه 103 آمده است:«وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لاتَفَرّقُوا؛ یعنی؛ همه با هم ریسمان الهی را محکم بگیرید و پراکنده نشوید».

این آیه با کمال صراحت به موضوع «با هم بودن» و با هم دستورهای الهی را شنیدن و پراکنده اجرانکردن توجه کرده است. اندک توجهی به مفهوم آیه می‌رساند که عنایت این کتاب آسمانی به این است که مسلمانان متفرق و پراکنده نباشند.

ب) سوره آل‌عمران، آیه 105 می فرماید: «وَ لا تَکُونُوا کَالّذینَ تَفَرّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ؛ یعنی شما مانند دیگران (پیروان سایر ادیان) مباشید که پس از آن که آیات روشن الهی بر ایشان آمد، فرقه فرقه شدند و اختلاف پیدا کردند؛ برای چنین کسانی عذاب عظیم است».

مفهوم این آیه نیز واضح است. این آیه مخصوصاً به تفرقات مذهبی، یعنی فرقه، فرقه شدن‌ها و به‌وجودآمدن مذاهب، اشاره می‌کند؛ زیرا این نوع اختلافات از هر نوع دیگر خطرناک‌تر است.

تحلیل و بررسی آیات اجتماعی و سیاسی قرآن با رویکرد وحدت اسلامی و تمدن نوین اسلامی

اصول راهبردی برای تدوین قوانین حاکم بر جامعه در ادارۀ کشور را در حوزه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی می‌توان بر اساس قرآن کریم باتوجه‌به نصوص صریح، محکمات و متشابهات قرآن کریم بر اساس وضعیت و شرایط زمانی و مکانی جامعه تدوین نمود. باتوجه‌به نصوص صریح احکام و دستورات قرآن کریم مهم‌ترین دیدگاه قرآن کریم اصل برقراری عدالت و مساوات است که مصادیق آن را می‌توان در احکام صریح توصیه‌ها و دستورات موجود در آیات قرآن کریم پیدا کرد و برای برقراری مساوات و برابری، جامعه نیازمند قوانین و سیاست عدالت‌محور است.

عدالت اجتماعی روح وحدت‌بخش حاکم بر قرآن است که اگر بر مبانی احکام، قوانین، دستورات و برنامه‌های زندگی اجتماعی و فردی و نحوۀ مراودات و مبادلات اجتماعی و سیاسی در روابط داخلی و خارجی عملاً حاکم باشد، موجب گسترش عدالت و حق‌مداری می‌شود. در این صورت روح احترام و تکریم و توزیع عادلانۀ ثروت و قدرت بین تمام اقشار جامعه بدون توجه به رنگ، نژاد، زبان و عقیده حاکم خواهد بود و آن وقت بین اقوام و اقشار جامعه فقط مرزی به نام تقوی و پرهیزکاری وجود خواهد داشت، در این صورت به جامعه‌ای ایدئال و مدینۀ فاضله خواهیم رسید که تمام اقشار آن امکان دسترسی عادلانه به میزهای تصمیم‌گیری و اجرای امور در سطوح مختلف را بر اساس ظرفیت، توان، تخصص و علاقۀ خویش خواهند داشت و تمام اقشار بااحساس تعلق و رضایتمندی خاطر در راه آرمان‌های جامعه و کشور خویش تا پای جان و مال ایستادگی خواهند کرد؛ ولی در صورت رشد جامعه طبقاتی که ثروت و قدرت بدون ضابطه و کسب شرایط علمی و تخصصی و خارج از شایسته‌سالاری، بلکه از طریق توسل به قدرت و نفوذ ناشی از آن، در اختیار عده‌ای قلیل قرارگرفته باشد، در اندک‌زمان پایه‌های حکومت متزلزل شده و در بحران‌های غیرمترقبه انشقاق بین ملت و قدرت حاکمه بیشتر می‌گردد که اگر به‌موقع در تدوین و اجرای قوانین و برنامه‌ها تجدیدنظر نشود، شیرازۀ مملکت‌داری از دست مجریان خارج شده و هرج‌ومرج بر جامعه حاکم می‌شود، در نتیجه اعتقاد و باور مردم نسبت به اسلام و مبانی آن تضعیف شده و ناکارآمدی مجریان به ناکارآمدی احکام و برنامه‌های اسلام نسبت داده می‌شود و نهایتاً آینده‌ای مبهم در انتظار ملت خواهد بود؛ ولی اگر اقشار مردم نتیجۀ اجرای قوانین تدوین شده را عملاً در زندگی لمس کنند و بین شعائر گفتاری و قوانین نوشتاری با نتایج عملکرد اجرایی دچار تناقص نشوند، ایجاد رضایتمندی، کاهش فاصلۀ طبقاتی، ارتقای سلامت جامعه، سطح ایمان، باور، اخلاص و صداقت مردم نسبت به همدیگر و نسبت به جامعه، رو به فزونی خواهد رفت، و به‌تبع آن سطح بینش و فرهنگ مردم ارتقا یافته و دسترسی به وحدت همدلی بین مردم تقریباً به حد اعلی خواهد رسید که پیامدهای آن توسعه و ترقی جامعه و نویدی برای تشکیل تمدن نوین اسلامی است.

 

وحدت اسلامی در سخن معصومان علیهم‌السلام

حدیثی را شیعه و سنی از رسول اکرم (ص) روایت کرده‌اند به این مضمون: «ثَلاثةٌ لایَغِلُّ عَلَیهنّ قَلبُ عبدٍ مُسلم: اخلاصُ العَمَل لله وَ النَّصیحةُ لاِئَمةِ المُسلمین و اللّزومُ لجماعَتهم؛ یعنی سه چیز است که هرگز دل مرد مسلمان در مورد آنها نمی لغزد و خیانت نمی کند: عملی را خالصاً لوجه الله به جا آوردن، خیرخواهی برای پیشوایان مسلمانان، همراهی و ملازمت جماعت مسلمین».

در کافی آمده معاویه بن وهب گفت: از امام صادق (ع) پرسیدم: «ما (شیعیان) چگونه باید با دیگران (اهل‌تسنن) معاشرت کنیم؟ تکلیف ما با آنها چیست؟» امام (ع) فرمود: «ببینید ائمه شما چگونه رفتار می‌کنند؛ مانند امامان خود رفتار کنید. به خدا قسم! امامان شما بیماران آنها را عیادت می‌کنند، جنازه‌های آنها را تشییع می‌کنند، برای آنها شهادت می‌دهند»، (یادداشتهای استاد مطهری، ج2، صص209-210)

 

مهم‌ترین عاملی که سبب شد حضرت پس از جریان سقیفه از اقدام نظامی علیه خلفا امتناع ورزد مصلحت حفظ نظام اسلامی بود، تا در سایه آرامش سیاسی و پرهیز از تفرقه ریشه نهال نو پای حکومت اسلامی استوار گردد. سیره امام علی (علیه‌السلام) در حوادث پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه واله) بهترین گواه بر خیراندیشی، مصلحت‌جویی و وحدت طلبی آن بزرگوار است.

در جریان شورای شش‌نفره‌ای که برای تعیین خلیفه تشکیل شد گرچه هواخواهی و غرض‌ورزی بعضی از حاضران در انجمن سبب شد بار دیگر امر خلافت به بیراهه رود، ولی آن حضرت همچنان به استراتژی مدارا و مسالمت خود ادامه داد. او می‌گفت: «همانا می‌دانید که من از دیگران به خلافت شایسته ترم. به خدا سوگند همچنان سازش خواهم کرد چندان که امور مسلمانان سلامت باشد و تنها به من جفا رفته باشد، این کار من در تمنای پاداش و فضیلت آن و نشانه بی‌میلی من به زر و زیوری است که شما بر سر آن به رقابت برخاسته‌اید»

 

راهبردهای وحدت اسلامی

اگر خواهان عملی‌شدن و کارآمدی اصل عمومیت و جهانی بودن اسلام هستیم، باید از هرگونه اقدامی که موجب پراکندگی و فرقه‌گرایی می‌شود، پرهیز کنیم، زیرا وجود و وحدت امت اسلام، حقیقتی عقیدتی، تشریعی و تاریخی است و در این نکته مطلقاً جای بحثی نیست و این که امت اسلام به‌رغم تنوع نژادی و زبانی و مذهبی، باید در قالب وحدت و واحدی سازمان بیابند، امری است که باید به رسمیت شناخته شود و آثار این وحدت در همه روابط مسلمانان و اشتراک منافع آنان و صف‌بندی‌شان در مقابل بیگانگان باید دیده شود.

باید از وقایع تاریخی ای که به پیدایی انشعابات سیاسی انجامیده، فراتر رفت. این انشعابات سیاسی رفته‌رفته در اختلافات علمی و فکری در حوزه فقه - چه در بُعد ادله و چه در بُعد استنباط - تأثیر برجای نهاد. ما باید از سطح این وقایع فراتر رویم و در آگاه‌کردن عامه مردم به این وقایع تاریخی و آثار سیاسی‌اش، شیوه‌ای را به کار گیریم که به وحدت مسلمانان، زیان نرساند و موجب گسست نشود. زیرا کشمکش‌های مذهبی بر سر وقایع گذشته، وضعیت کنونی امت را به‌شدت ناگوار و ناهموار می‌کند و موجب جدایی میان مجموعه‌های امت می‌شود و این همان وضعی است که امام علی علیه‌السلام و فرزندان او از در افتادن در آن پرهیز داده‌اند و حتی برای اجتناب از گسست در میان امت، فداکاری‌های مادی و معنوی فراوان نمودند.

 

عوامل وحدت‌آفرین

ایمان به خداوند و اطاعت:قرآن کریم می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید. اطاعت کنید خدا و پیامبر و أولِی الأمْر را و هرگاه در چیزی نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر واگذارید (و از آنها داوری بطلبید)؛ اگر به خدا و قیامت اعتقاد و ایمان دارید.

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن کُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ ذَلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلا ؛

توجه به مشترکات:قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَی کَلَمَةٍ سَوَاء بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ؛ بگو ای اهل کتاب! بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است؛ که جز خداوند یگانه را نپرستیم...

حضور در مسجد و جماعت:قرآن کریم می فرماید: وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکَاةَ وَارْکَعُواْ مَعَ الرَّاکِعِینَ؛ و نماز را به پا دارید؛ و زکات را بپردازید، و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید.

حضور در نماز جماعت [با آداب، ارکان و اهمیتی که برای آن ذکر شده] در جهت تقویت وحدت، انسجام و هماهنگی مسلمان است.

 

وحدت اسلامی در کلام علما و اندیشمندان

علامه سید محمدحسین طباطبائی با تأکید بر لزوم عمل‌گرایی شیعه با اهل‌سنت می‌فرماید:

«شیعیان صدر اسلام هرگز از صف اکثریت کنار نرفته و در پیشرفت امور عامه اسلامی، با عموم مسلمانان تشریک‌مساعی و بذل نصح می‌نمودند و هم اکنون نیز بر عموم مسلمانان لازم است که اتفاق خود را در اصول آیین مقدس اسلامی در نظر گرفته و از این همه فشار و ناراحتی که در طول این مدت از بیگانگان و عوامل خارجی کشیده‌اند، به خود آمده و تفرقه عملی را کنار گذاشته و در یک صف قرار گیرند.»

سید قطب، وحدت را فوری‌ترین نیاز امت اسلامی دانسته و می‌گویند:

«مسلمانان به تعبیر قرآن «التی هی اقوم» باید ابتدا اساسی ترین عمل که ضروری ترین و فوری ترین آنهاست را در پیش گیرد، یعنی تحصیل جماعت که در قرآن به «اعتصام» تعبیر شده است. چون شرط نتیجه بخش بودن عمل، همگانی بودن آن است. تا تفرق و روشهای مختلف در عمل، اثر آن را خنثی نکند.»

شیخ محمدحسین کاشف الغطاء در عبارتی نغز لزوم وحدت امت اسلامی را اینگونه بیان می دارد:

«بنی الاسلام علی دعامتین: کلمه التوحید و توحید الکلمه»

شیخ محمد غزالی مصری باشکوه از جدال‌های دینی می‌گوید:

«دین امر به زدودن شقاق و نزاع می‌کند و به وحدت و همبستگی دعوت می‌نماید، چه اینکه خداوند می‌فرماید: «و اعتصموا بحبل الله جمیعاً ولاتفرقوا» و نیز می فرماید: «ولاتنازعوا فتفشلوا» اما سوگمندانه، ما رویاروی این نصوص و محکمات هستیم. با یکدیگر بنام دین می ستیزیم و هر یک به راهی می رویم و در آن تعصب می ورزیم و با دیگر برادران خود دشمنی می کنیم»

 

وحدت اسلامی در کلام امام خمینی(ره)

اگر مسلمین به‌حسب امری که خدای تبارک‌وتعالی فرموده است، «و اعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا»، عمل می کردند، تمام مشکلاتشان، مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شان رفع می شد و هیچ قدرتی نمی توانست با آن مقابله کند؛ لکن مع الاسف به واسطه غفلت بعضی و عدم توجه بعضی و تغافل بعضی، از این محروم ماندند و تا این امر الهی تحقق پیدا نکند، باید مسلمین انتظار گرفتاری های بیشتر داشته باشند. (صحیفه نور، ج 7، ص 176)

اگر دول اسلامی و ملل مسلمان به‌جای تکیه به بلوک شرق و غرب، به اسلام تکیه می‌کردند و تعالیم نورانی و رهایی‌بخش قرآن کریم را نصب عین خود قرار داده و به کار می‌بستند، امروز اسیر تجاوزگران صهیونیسم و مرعوب آمریکا و مقهور اراده سازش‌کارانه و نیرنگ‌بازی‌های شیطانی شوروی واقع نمی‌شدند. دوری دول اسلامی از قرآن کریم، ملت اسلام را به این وضع سیاه نکت بار، مواجه ساخته است. (صحیفه نور، ج 1، ص 186) وحدت اسلامی در کلام مقام معظم رهبری

امت اسلامی تنها به این جرم که چون نقطه ثروتمند دنیا قرار گرفته است، چون گردش چرخ تمدن کنونی دنیا متوقف بر امکاناتی است که در این نقطه از دنیا به‌وفور موجود است، مورد طمع و دست‌اندازی قدرت‌ها قرار گرفته که در این راه، هر گونه جنایتی را برای خودشان مجاز می‌شمارند. این، وضع امت اسلامی است. آیا امت اسلامی در مقابل این دست‌اندازی قدرتمندانه، نمی‌تواند از خود دفاع کند؟ جواب این است که چرا ما می‌توانیم دفاع کنیم. ما ابزارهای زیادی را برای دفاع از حق و موجودیت خود در اختیار داریم. ما جمعیت بزرگی هستیم. ما ثروت عظیمی داریم. ما انسان‌های برجسته و سرمایه معنوی داریم که به مردم ما قدرت ایستادگی در مقابل زورگویان را می‌دهد. ما فرهنگ و تمدن باسابقه‌ای داریم که در دنیا کم‌نظیر است. ما خیلی امکانات داریم؛ بنابراین، بالقوه می‌توانیم دفاع کنیم؛ اما چرا دفاع نمی‌کنیم؟ چرا عملاً در میدان، کاری از ما برنمی‌آید؟ چون با هم متحد و یکی نیستیم؛ چون به بهانه‌های گوناگون، ما را از هم جدا کرده‌اند؛ لشکر عظیم و مجهزی به نام امت اسلامی را به گروه‌هایی که هم‌وغمشان مقابله و مبارزه با هم ترسیدن از هم و تعرض به هم و پنجه‌زدن به‌صورت یکدیگر است، تقسیم کرده‌اند. در این شرایط، معلوم است که این لشکر، کارایی نخواهد داشت. (پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، 18/ 2 / 83)

 

منادیان وحدت اسلامی

چهره شاخص مصلحان وحدت‌طلب امت اسلامی «سید جمال‌الدین اسدآبادی» است که به همراه شاگردش «شیخ محمد عبده»، وحدت اسلامی را از مهم‌ترین اهداف آرمانی خود می‌دانست و در این راه تلاش و کوشش فراوانی به عمل آورد. در این راستا، وی وطن خاصی برای خویش انتخاب نکرد و در طول عمر مبارزاتی خود به کشورهای متعدد سفر نمود و سکنی گزید. دیگر فردی که در راه وحدت اسلامی اقدام نمود، رئیس جامع الازهر مصر، شیخ محمود شلتوت بود که فتوای جواز پیروی از فقه شیعه را صادر نمود و مذهب تشیع را در ردیف چهار مذهب فقهی اهل‌سنت به رسمیت شناخت. تأسیس مرکز «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه» در قاهره توسط آیت‌الله محمدتقی قمی در ایجاد این گرایش معتدل در شخص شیخ محمود شلتوت مؤثر بود و تلاش‌های بی‌شائبه مرجع تقلید تامه جهان تشیع، حضرت آیت‌الله‌العظمی بروجردی در صدور فتوای شیخ شلتوت و به رسمیت شناخته‌شدن مذهب شیعه در کنار مذاهب چهارگانه اهل‌تسنن که وحدت اسلامی را وارد مرحله نوینی می‌کرد. نقش بسزایی داشت.

علی‌رغم این تلاش‌های وحدت‌طلبانه علمای شیعه و اهل‌تسنن، دولت‌ها و ملت‌های اسلامی همچنان در تب‌وتاب تفرقه می‌سوختند و استعمارگران شرق و غرب با دامن‌زدن به آتش تفرقه به غارت منابع کشورهای اسلامی می‌پرداختند. آغاز نهضت اسلامی امام خمینی در سال 1342 و وقوع انقلاب اسلامی 1357 ایران نقطه عطف تفکر وحدت اسلامی ـ وحدت شیعه و سنی از یک طرف و وحدت کشورها و دولت‌های اسلامی از طرف دیگر ـ بود که شخص امام خمینی(ره) منادی این وحدت بود.

 

منابع:

وحدت از دیدگاه امام خمینی

وحدت در آینه مطبوعات

مجموعه مقالات کنفرانس بین‌­المللی وحدت اسلامی

 

 

 

انتهای خبر/ ج