همراه با کلام الهی؛

سوره نحل؛ تبیین نعمت‌های خداوند

تفسیرالمیزان غرض سوره نحل را بیان این واقعیت می داند که غلبه دین حق قطعی است، چراکه الله یگانه معبود شایسته پرستش است که همه هستی را آفریده و تدبیر می کند و تمام نعمت‌ها از آنِ اوست و دین او تنها دینی است که باید بدان ملتزم بود

به گزارش سبلان ما، سوره نحل شانزدهمین سوره قرآن و از سوره‌های مکی که در جزء ۱۴ قرآن جای گرفته است. این سوره را نحل نامیده‌اند؛ زیرا به نحل (زنبور عسل) و الهام خداوند به آن اشاره می‌کند. سخن از نعمت‌های خداوند، اشاره به معاد و دلالیل توحید و عظمت خدا از موضوعات مطرح در این سوره است. سوره نحل به عدل و احسان و هجرت و جهاد توصیه می‌کند و از ظلم و ستم و پیمان‌شکنی نهی می‌کند. حرام‌بودن خوردن شراب، گوشت مردار، گوشت خوک و خون، از جمله احکام عملی مطرح‌شده در این سوره است. از پیامبر(ص) روایت شده است هر كس سوره نحل را قرائت كند خداوند نعمت‌هايى كه در دنيا به او داده با او حساب نخواهد كرد. همچنین در امان ماندن از وسوسه ابلیس و لشکریانش از خواص تلاوت این سوره بیان شده است.

 

علت نامگذاری:

نام مشهور این سوره، نحل است. دلیل این نامگذاری هم این است که در این سوره، آیه ۶۸ به نحل (زنبور عسل) اشاره شده است. سوره نحل را همچنین سوره نِعَم‌ (جمع نعمت) نامیده‌اند؛ چراکه محور اصلی آن ذکر نعمت‌های الهی است.

 

ترتیب و محل نزول

سوره نحل جزو سوره‌های مکی قرآن و در ترتیب نزول، هفتادمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف شانزدهین سوره است. در جزء ۱۴ قرآن جای دارد.

 

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره نحل ۱۲۸ آیه، ۱۸۵۱ کلمه و ۷۸۳۸ حرف دارد. این سوره از نظر حجمی از سوره‌های متوسط قرآن است که سه‌چهارم یک جزء قرآن را در بر می‌گیرد. آیه ۴۸ این سوره، سجده مستحب دارد

 

تفسیر نمونه محتوای سوره نحل را در موارد زیر خلاصه کرده است:

بخش زیادی از سوره نحل درباره نعمت‌های خداوند است. این نعمت‌ها شامل باران، نور آفتاب، انواع گیاهان و میوه‌ها و مواد غذایی و چارپایان می‌شود.

بیان دلایل توحید و عظمت خدا، سخن از معاد و تهدید مشرکان و مجرمان.

بیان احکام مختلفی همچون دستور به عدل و احسان و هجرت و جهاد و نهی از فحشا و مُنکر و ظلم و ستم و پیمان‌شکنی. همچنین به شکرگزاری از نعمت‌ها دعوت شده و حضرت ابراهیم بنده‌ای شکرگزار معرفی شده است.

سخن از بدعت‌های مشرکان (تحریم پاره‌‏اى از حيوانات که در واقع حرام نبودند و استناد آن تحریم به خداوند)

تفسیر المیزان غرض سوره را بیان این واقعیت می داند که غلبه دین حق (دین توحیدی اسلام) قطعی است، زیرا الله یگانه معبود شایسته پرستش است که همه هستی را آفریده و تدبیر می کند و تمام نعمت‌ها از آنِ اوست و دین او تنها دینی است که باید بدان ملتزم و پایبند بود.

 

داستان‌ها و روایت‌ها

ادعای کافران بر تعلیم قرآن از سوی فردی عجمی آیه ۱۰۳«وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ ۗ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَٰذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ» ترجمه:و نيك مى‌دانيم كه آنان مى‌گويند: «جز اين نيست كه بشرى به او مى‌آموزد.» [نه چنين نيست، زيرا] زبان كسى كه [اين‌] نسبت را به او مى‌دهند غير عربى است و اين [قرآن‌] به زبان عربى روشن است.امین الاسلام طبرسی در تفسیر مجمع البیان نام او را بلعام نقل کرده است.

 

آیات مشهور:

 

آیه کن فیکون (ارداه الهی)

إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَيْءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (آیه ۴۰) (ترجمه:فرمان ما به هر چيزى كه اراده‌اش را بكنيم، اين است كه مى‌گوييم؛ موجود شو؛ و موجود مى‌شود.) تعبیر «کُن فَیکون» در آیات متعددی از قرآن درباره موضوعات مختلفی مشاهده می‌شود مانند:(آفرینش آسمان ها و زمین) سوره بقره، آیه ۱۱۷؛(ولادت حضرت عیسی و خلقت آدم) سوره آل عمران، آیات ۴۷و۵۹؛( تحقق اراده الهی درروز قیامت) سوره انعام، آیه ۷۳؛ (تحقق اراده الهی)سوره نحل، آیه ۴۰؛ (تحقق اراده الهی)سوره مریم، آیه ۳۵؛ (تحقق اراده الهی در زنده ساختن مردگان)سوره یس، آیه ۸۲؛ (تحقق اراده الهی در زنده ساختن و میراندن)سوره غافر، آیه۶۸. علامه طباطبایی منظور از قول(قولنا) در این آیه را همان امر و فرمان و حکم و قضای الهی دانسته که در حقیقت همان ایجاد و به وجود آوردن هستی توسط خداوند است و مراتب سلسله اراده الهی را برای به وجود آوردن چیزی اینگونه ترسیم کرده است :۱-اراده ۲- قضاء ۳- امر ۴- قول(کُن فَیکون) و قول الهی همان فعل اوست و فعل او همان موجودات خارجی هستند که با اراده او تحقق یافته‌اند. 

 

آیه سجده همه موجودات

وَلِلهِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ دَابَّةٍ وَالْمَلَائِكَةُ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ (آیه ۴۹)ترجمه:(نه تنها سایه‌ها، بلکه) تمام آنچه در آسمان‌ها و زمین از جنبندگان وجود دارد، و همچنین فرشتگان، برای خدا سجده می‌کنند و تکبّر نمی‌ورزند.

 

آیه ۴۸ درباره حرکت سایه‌های مخلوقات از راست و چپ و سجده خاضعانه آنها برای خدا است و منظور، حالت سایه تمام موجودات برروی زمین است که چون روی زمین، گسترده و پهن می‌شوند در واقع همین حالتشان سجده آنهاست. این آیه درباره سجده عمومی تمام جهان هستی است؛ موجودات مادی و هم غیر مادی، آسمانیان و زمینیان، و منظور از سجده آنان همان انقیاد و خضوع و تسلیم ذاتی آنهاست که همین حقیقت سجده است.

علامه طباطبایی بر این باور است که تعبیر «دابّة» در آیه برای آسمانیان، دلالت بر این نکته دارد که در آسمان‌ها نیز دوابّی(جنبدگانی) هستند که ساکنند و در آنها زندگی می‌کنند. پاسخ به این سؤال که ملائکه نیز می توانند داخل در دوابّ (جنبندگان) باشند پس چرا در این آیه نامشان جداگانه آمده است از نظر نویسنده تفسیر المیزان این است که نزول و صعود و رفت و آمد آنها، نقل و انتقال و حرکت کردن در مکان مانند موجودات مادی و انسان‌ها و جنیان نیست به همین جهت ملائکه جداگانه مطرح شده اند تا اشاره به این باشد که نوع حرکت آنها مانند دیگر جنبندگان مادی (انسان ها و حیوانات) نیست.  اما از نظرطبرسی نویسنده تفسیرمجمع البیان این که نام ملائکه جداگانه آمده هم به جهت شرافت مقام آنهاست و هم این که دابّه به موجودی گفته می شود که جنبش دارد و راه می‌رود در حالی که ملائکه صاحبان بال هستند وپرواز(طیران) درآنان غلبه دارد.

جمله پایانی آیه(وَ هُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ ترجمه: و نیز فرشتگان همه بی‌هیچ تکبر به سجده و عبادت خدا مشغولند. ) نیز در مقام معرفی ملائکه است و چون بحث آیه در عبودیت است منظور از عدم استکبار ملائکه این است که هیچ غفلتی از خدای سبحان ندارند و هیچ استکباری در ذات و در افعالشان نیست و هیچ مخالفتی در برابر دستورات خدای سبحان و عبادت او ندارند و چون فرشتگان هیچ گونه استکباری ندارند در آیه بعد به ترس آنها اشاره می‌کند با این که در پیشگاه الهی جز خیر نیست و لی ترس آنان جنسش از جنس ترس‌های عادی که ترس از شر و بدی و عذاب است نیست؛ بلکه ترس از مشاهده پیوسته مقام کبریایی خدای متعال است که هرگز از این مقام پروردگارشان غافل نمی‌شوند، و پیوسته در مقام امتثالِ بی چون و چرای دستورات خدواند هستند. 

 

 

آیه احسان

 

إِنَّ اللهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَیٰ وَینْهَیٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکرِ وَالْبَغْی ۚ یعِظُکمْ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ.

ترجمه: خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می‌دهد؛ و از فحشا و منکر و ستم، نهی می‌کند؛ خداوند به شما اندرز می‌دهد، شاید متذکّر شوید!. (آیه۹۰)

این آیه به عنوان جامع‌ترین برنامه اجتماعی، به سه موضوع یعنی عدل، احسان و ایتاء ذی‌القربی امر نموده و از سه موضوع فحشا، منکر و بغی نهی کرده است. آیه احسان در زمینه‌های مختلف مورد توجه فریقین قرار گرفته است و مفسران در مورد معنا و مفهوم هر یک از این اصول، بحث‌های مفصلی انجام داده‌ و پیام‌های فرهنگی و اجتماعی فراوانی از آن برداشت کرده‌اند.

علامه طباطبایی، عدل را به عدل فردی و اجتماعی تقسیم کرده و عدل فردی را کاری دانسته که تأمین کننده سعادت انسان باشد و عدل اجتماعی را برخورد با دیگران به اندازه استحقاق آنان بر محور عقل وشرع دانسته است و عدل در آیه را عدل اجتماعی دانسته است.او هم چنان احسان را احسان به غیر دانسته که رساندن خیر و نفع به دیگران است بدون آن که دیگران کاری کرده باشند که او بخواهد به آنان پاداش بدهد. بخشیدن به نزدیکان( إِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَی) را نیز از مصادیق احسان دانسته که به سبب اهمیتش جداگانه نیز عنوان شده است.

 

آیه اصحاب سبت

إِنَّمَا جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ ۚ وَإِنَّ رَبَّكَ لَيَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ(آیه ۱۲۰ ترجمه:(تحریم‌های) روز شنبه (برای یهود) فقط به عنوان یک مجازات بود، که در آن هم اختلاف کردند؛ و پروردگارت روز قیامت، در آنچه اختلاف داشتند، میان آنها داوری می‌کند!)

 

آیه دعوت

 

ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَ‌بِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ... ۚ

 

ترجمه: با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه‌اى‌] كه نيكوتر است مجادله نما... . (آیه ١٢٥)

این آیه روش مقابله با مخالفان را بیان می‌کند. منظور از حکمت، علم و دانش و منطق و استدلال است که جنبه عقلی دارد و مراد از موعظه، سخنی است که عواطف را برمی‌انگیزد. در آیه آمده است موعظه باید نیکو باشد، یعنی خالی از خشونت، برتری‌جویی، تحقیر طرف مقابل و تحریک حس لجاجت باشد.

 

آیات الاحکام

بسیاری از آیات سوره نحل را جزو آیات الاحکام دانسته‌اند. آیه ۱۱۵ این سوره خوردن سه چیز را حرام اعلام می‌کند: مردار، خون و گوشت خوک. همچنین گفته شده است از آیات ۵، ۱۰، ۱۱، ۱۴ و ۶۶ـ۶۹ این سوره، حلال بودن عسل، ماهی‌ها، چارپایان و میوه‌هایی چون خرما، انگور و زیتون برداشت می‌شود. در مورد آیات دیگری از این سوره (آیات ۹۱ـ۹۴) نیز که درباره عهد و قسم است، گفته شده از این آیات حرام‌بودن شکستن قسم فهمیده می‌شود. همچنین آیه ۱۰۶ این سوره[یادداشت  را یکی از دلایل قرآنیِ جایزبودن تقیه برشمرده‌اند

 

فضیلت و خواص

از پیامبر(ص) نقل شده است هر كس اين سوره را بخواند، خداوند نعمت‌هايى كه در دنيا به او داده با او حساب نخواهد كرد و پاداش او به اندازه كسى است كه، بميرد و وصيتى نيكو از خود به يادگار گذارد و اگر در همان روز يا شبى كه اين سوره را خوانده بميرد، پاداش او مانند كسى است كه با وصيت نيكو و پسنديده از دنيا رفته است.

 از امام باقر(ع) نیز روايت شده هر كس سوره نحل را در هر ماه بخواند، در دنيا زيان نبيند و هفتاد نوع بلا - كه آسان‌ترين آنها جنون و جذام و پيسى است - از او دور خواهد شد و جاى او در بهشت عدن است كه در وسط بهشت‌هاى ديگر قرار دارد.

 طبرسی در مكارم الاخلاق برای تلاوت این سوره خواصی چون در امان ماندن از ابلیس و لشكریان و پیروانش نقل کرده است.

 

 

انتهای خبر/ ج