همراه با کلام الهی؛

سوره زُمَر؛ دعوت به توحید و اخلاص در عبادت

استدلال بر یکتایی خدا در ربوبیت و الوهیت از طریق وحی و عقل، مقایسه بین مؤمنان و مشرکان، ذکر اوصاف مؤمنان و بشارت به پاداش‌های آخرت، انذار به مشرکین و تذکر به سوءعاقبت آنها در دنیا و آخرت، ذکر معاد و رستاخیز و مسائل مربوط به آن با روشن‌ترین اوصاف از مسائل

به گزارش سبلان ما ، سوره زُمَرْ سی و نهمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن که در جزء ۲۳ و ۲۴ جای گرفته است. نام‌گذاری این سوره به نام «زمر» به دلیل وجود این واژه در آیات ۷۱ و ۷۳ سوره است که به تقسیم انسان‌ها به دو گروه بهشتیان و دوزخیان در روز قیامت و بررسی احوال آنان می‌پردازد.

در این سوره به مسئله معاد، آثار توحید، تنزیه خداوند و ذکر این نکته که انسان معمولا در مواقع اضطرار و درماندگی به خدا روی می‌آورد؛ ولی بعد از گشایش و راحتی دچار غفلت می‌شود، پرداخته است.

از آیات مشهور این سوره آیه ۵۳ است که به بندگان توصیه می‌کند هرگز از رحمت خدا ناامید نشوند. این سوره در حدود نیم جزءِ قرآن است. در فضیلت تلاوت این سوره آمده است هر کس سوره زمر را قرائت کند خداوند امید او را در روز قیامت قطع نمی‌کند و به او پاداش خائفان از خود را عطا می‌کند.

 

معرفی

نامگذاری

نام‌گذاری این سوره به نام زُمَر (به معنای گروه‌ها) به دلیل وجود این واژه در آیات ۷۱ و ۷۳ این سوره است. این آیات به ورود گروه بهشتیان به بهشت و راندن گروه دوزخیان به جهنم اشاره می‌کند. نام دیگر این سوره غُرَف‌ به معنای اتاق‌های بهشتی است که در آیه بیستم به آن اشاره شده است. این سوره را سورة العرب‌ نیز نامیده‌اند؛ زیرا در آیه ۲۸، قرآن را با صفت «عربی» توصیف کرده است.

 

ترتیب و محل نزول

سوره زمر جزو سوره‌های مکی و در ترتیب نزول، پنجاه و نهمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، سی و نهمین سوره است و در جزء ۲۳ و ۲۴ قرآن جای دارد.

 

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره زمر ۷۵ آیه، ۱۱۸۰ کلمه، ۴۸۷۱ حرف دارد. این سوره از نظر حجمی جزو سوره‌های مَثانی و در حدود نیم جزءِ قرآن است.

 

محتوا

محتوای اصلی سوره زمر را دعوت به توحید و اخلاص در عبادت دانسته‌اند. این سوره با بیان آثار توحید و مبرا دانستنِ خداوند از داشتن فرزند شروع می‌شود و از پیامبر(ص) می‌خواهد که دین خود را خالص کرده و اعتنایی به خدایان مشرکان نکند و به آنان اعلام کند که مامور به توحید و اخلاص در دین است.

برشمردن عبادت‌های خالصانه و این نکته که انسان معمولا در مواقع نیاز، اضطرار و درماندگی به خدا روی می‌آورد؛ اما بعد از گشایش و راحتی دچار غفلت می‌شود، استدلال بر یکتایی خدا در ربوبیت و الوهیت از طریق وحی و عقل، مقایسه بین مؤمنان و مشرکان، ذکر اوصاف مؤمنان و بشارت به پاداش‌های آخرت، انذار به مشرکین و تذکر به سوءعاقبت آنها در دنیا و آخرت، ذکر معاد و رستاخیز و مسائل مربوط به آن با روشن‌ترین اوصاف از دیگر مسائل مطرح در این سوره است

شان نزول برخی آیات

برای نزول چند آیه از سوره زمر اسبابی ذکر شده است.

 

اجتناب از عبادت طاغوت

نزول آیات ۱۷ و ۱۸ سوره زمر «وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَن يَعْبُدُوهَا...» را درباره زید بن عمرو بن نُفیل، اباذر غفاری و سلمان فارسی دانسته‌اند که در زمان جاهلیت همواره جمله «لا اله الا الله» را بر زبان جاری کرده و استقامت می‌ورزیدند.

 

شرح صدر

قسمت اول آیه ۲۲ سوره زمر را «أَفَمَن شَرَ‌حَ اللَّـهُ صَدْرَ‌هُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَىٰ نُورٍ‌ مِّن رَّ‌بِّهِ ۚ فَوَيْلٌ لِّلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِكْرِ‌ اللَّـهِ...» درباره حمزه سید الشهداء و امام علی(ع) دانسته‌اند که خداوند سینه‌ای گشاده برای پذیرش اسلام به آنان اعطا کرده بود و قسمت دوم آیه را درباره ابولهب و فرزندانش می‌دانند که به خاطر سنگ‌دلی از ذکر خدا سرباز می‌زدند.

 

امید به رحمت خدا

چند شأن نزول برای آیه ۵۳ این سوره «قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَ‌فُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّ‌حْمَةِ اللَّـهِ ۚ...» ذکر شده است:

 

وحشی (غلام جبیر بن مطعم)که در جنگ احد، حمزه عموی پیامبر را شهید کرد.

جوانی که کفن دزدی می‌کرد و روزی جسد دختری از انصار را برهنه کرد و عمل منافی عفت با آن انجام داد.

اهل مکه که بت پرستیده و خون بی‌گناهان را ریخته بودند.

 

آیات مشهور

چندین آیه سوره زمر از جمله آیه ۱۸ درباره شنیدن سخنان مختلف و انتخاب بهترین (الذین یستمعون القول) و آیه ۵۳ درباره عدم ناامیدی از خداوند (لاتقنطوا من رحمه الله)، از آیات مشهور و نام‌دار این سوره است.

 

آیه ۷

«إِن تَكْفُرُ‌وا فَإِنَّ اللَّـهَ غَنِيٌّ عَنكُمْ ۖ وَلَا يَرْ‌ضَىٰ لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ‌ ۖ وَإِن تَشْكُرُ‌وا يَرْ‌ضَهُ لَكُمْ ۗ وَلَا تَزِرُ‌ وَازِرَ‌ةٌ وِزْرَ‌ أُخْرَ‌ىٰ ۗ ثُمَّ إِلَىٰ رَ‌بِّكُم مَّرْ‌جِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ۚ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ‌﴿٧﴾»

 (اگر كفر ورزيد، خدا از شما سخت بى‌نياز است و براى بندگانش كفران را خوش نمى‌دارد، و اگر سپاس داريد آن را براى شما مى‌پسندد، و هيچ بردارنده‌اى بار [گناه‌] ديگرى را برنمى‌دارد، آنگاه بازگشت شما به سوى پروردگارتان است، و شما را به آنچه مى‌كرديد خبر خواهد داد، كه او به راز دلها داناست.)

 

این آیه عدل الهی را می‌رساند که احدی حاضر نیست بار گناه دیگری را بر دوش گیرد، هرچند بسیار به او علاقه داشته باشد و بیانگر آن است که اصل مسئوليت هر كس در برابر اعمال خويش، از اصول منطقى و مسلم در همه اديان آسمانى است البته در صورتى كه انسان به نحوى در ايجاد مقدمات، يا اصل یک عمل، دخالت داشته باشد گاه، ممكن است شریک جرم ديگرى باشد مانند كسانى كه بدعت شومى مى‌گذارند، و يا سنت زشت و غلطى، كه هر كس به آن عمل كند، گناه آن را بر «مُسبِّب اصلى» نیز مى‌نويسند. 

 

آیه ۶

«خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَأَنزَلَ لَكُم مِّنَ الْأَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ ۚ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِّن بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ۚ ذَٰلِكُمُ اللَّـهُ رَ‌بُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ ۖ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ ۖ فَأَنَّىٰ تُصْرَ‌فُونَ﴿٦﴾»

 (شما را از نفسى واحد آفريد، سپس جفتش را از آن قرار داد، و براى شما از دام‌ها هشت قسم پديد آورد. شما را در شکم‌هاى مادرانتان آفرينشى پس از آفرينشى [ديگر] در تاریکی هاى سه گانه: [مَشيمه و رحم و شكم] خلق كرد. اين است خدا، پروردگار شما، فرمانروايى [و حكومت مطلق] از آنِ اوست. خدايى جز او نيست، پس چگونه [و كجا از حق] برگردانيده مى‌شويد؟)

 

منظور از تاریکی‌های سه‌گانه در تفسیر المیزان و تفسیر نمونه آمده‌است، با توجه به اشاره صریح قرآن ( فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ ) منظور از ظلمات ثلاث، تاریکی شکم، رحم و مشیمه(کیسه آب مخصوصی که جنین در آن قرار گرفته) است. اما برخی از مفسرین منظور از تاریکی سه‌گانه را مشیمه (کیسه آب مخصوص) دانسته‌اند که جنین در آن قرار دارد و آن کیسه سه پرده ضخیم دارد که بر روی جنین کشیده شده‌است. از این آیه به عنوان یکی از معجزات علمی قرآن یاد می‌شود.

قرائتی در تفسیر نور تاریکی‌های سه گانه را گوشت و پوست و خون و هشت زوج را نر و ماده گوسفند و بز و گاو و شتر دانسته‌است.

 

آیه ۱۸

«الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚأُولَٰئِک الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللهُ ۖ وَأُولَٰئِک هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ ﴿۱۸﴾»

 

 (به سخن گوش فرامی‌دهند و بهترین آن را پیروی می‌کنند؛ اینانند که خدایشان راه نموده و اینانند همان خردمندان.)

 

خردمندانی (أُولُو الْأَلْبَاب) که در این آیه به آنان مژده داده شده در واقع همان بندگانی هستند که در آیه قبل، از طاغوت و پرستش او دوری گزیده‌اند و به خدا بازگشته‌اند. (وَالَّذِينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ يَعْبُدُوهَا وَ أَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَىٰ ۚ فَبَشِّرْ عِبَادِ)

 این آیه را بیانگر آزاداندیشی مسلمانان و انتخاب آزاد آنها در مسائل مختلف دانسته‌اند. آیه به مؤمنان اجازه می‌دهد سخنان دیگران را مطالعه و بررسی کرده و اهل تحقیق باشند و آنگاه دست به انتخاب بزنند. شهرت این آیه هم به دلیل تشویق آن به آزاداندیشی است.

منظور از قول آن است که ارتباطی با عمل داشته باشد و تبعیت از قول احسن،عمل کردن به آن است و احسن القول(بهترین سخن) آن است که انسان را بیشتر به حق برساند وبرای او خیرخواهانه تر باشد. 

 مفاد آیه این است که بندگان خدا طالب حق و رشدند، به هر سخنى که گوش دهند بدین امید گوش مى دهند که در آن حقى بیابند و مى ترسند که در اثر گوش ندادن به آن ، حق از ایشان فوت شود.

 

آیه ۳۰

«إِنَّک مَیتٌ وَإِنَّهُم مَّیتُونَ ﴿۳۰﴾»

 (قطعاً تو خواهی مُرد و آنان(مشرکان وکافران نیز) خواهند مُرد.)

 

اگرچه خطاب آیه به پیامبر اسلام(ص) است؛ عمومیت قانون مرگ را نسبت به همه انسان‌ها روشن ساخته و مسئله مرگ را از مسائلی می‌داند که همه انسان‌ها در آن یک‌سانند و هیچگونه استثنا و تفاوتی در آن وجود ندارد.

 

آیه ۳۲

وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ (۳۲) به تو و همه پیامبران پیشین وحی شده که اگر مشرک شوی، تمام اعمالت تباه می‌شود و از زیانکاران خواهی بود!

 

خطاب آیه به پیامبر و دیگر پیامبران خطابی حقیقی است زیرا پیامبران مانند همه مردم مأمور به آوردن ایمان هستند و صرف اینکه انبیاء معصوم به عصمت الهى هستند و با داشتن آن دیگر ممکن نیست معصیت از ایشان سربزند، باعث نمى‌شود که تکلیف از ایشان ساقط باشد چون در این صورت دیگر معصیت در حقشان تصور نمى‌شد و عصمت آنان بی معنی بود پس عصمت پیامبران منافات با داشتن اختیار ندارد، و در حقیقت عصمت از شؤون مقام علم است و اختیار از شؤون مقام عمل است به این معنا که هم صدور فعل از جوارح و اعضا صحیح باشد و هم ترک فعل (معصوم به کسى گفته مى شود که بتواند گناه کند، ولى نکند.)

 

آیه ۴۲

الَلهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا ۖ فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَىٰ عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَىٰ إِلَىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

 

ترجمه:خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می‌کند، و ارواحی را که نمرده‌اند نیز به هنگام خواب می‌گیرد؛ سپس ارواح کسانی که فرمان مرگشان را صادر کرده نگه می‌دارد و ارواح دیگری را (که باید زنده بمانند) بازمی‌گرداند تا سرآمدی معیّن؛ در این امر نشانه‌های روشنی است برای کسانی که اندیشه می‌کنند!

 

توفی به معنای دریافت کامل یک چیز است. و در مورد مرگ به معنای گرفتن جان به طور کامل است. 

علامه طباطبایی مفسر بزرگ شیعی انفس را ارواحی می‌داند که به بدن‌ها تعلق دارند نه مجموعه ارواح و بدن‌ها به این دلیل که که هنگام مرگ روح را خداوند دریافت(قبض)می‌کند و رابطه‌اش را با بدن قطع می‌کند. 

 وی هم چنان از آیه استفاده کرده که نفس موجودی است که غیر بدن است آن گونه که می‌تواند مستقل از بدن باشد و نکته دیگر این که هم در مرگ و هم در خواب توفی(دریافت نفس) صورت می‌گیرد با این تفاوت که در مرگ پس از توفی(دریافت نفس) بازگشتی برای نفس نیست ولی در خواب معمولاً پس از توفّیِ نفس، بازگشت هست و انسان ازخواب (مرگ موقت و سبک) بیدار می‌شود. د.

 

آیه لا تقنطوا (۵۳)

«قُلْ یا عِبَادِی الَّذِینَ أَسْرَ‌فُوا عَلَیٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّ‌حْمَةِ اللهِ ۚ إِنَّ اللهَ یغْفِرُ‌ الذُّنُوبَ جَمِیعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ‌ الرَّ‌حِیمُ ﴿۵۳﴾» (بگو: «ای بندگان من -که بر خویشتن زیاده‌روی روا داشته‌اید- از رحمت خدا نومید مشوید. در حقیقت، خدا همه گناهان را می‌آمرزد، که او خود آمرزنده مهربان است.)

 

این آیه لحنی آکنده از لطف، محبت و مهربانی خداوند را دربر دارد که آغوش رحمتش را به روی همگان باز کرده و فرمان عفو همه گنه‌کاران را صادر نموده است. در روایتی از امام علی(ع) آمده در تمام قرآن آیه‌ای وسیع‌تر از این آیه نیست، چون شمول آن هر گونه گناهی را در برمی‌گیرد. مفاهیم این آیه در شعر فارسی هم به کار گرفته شده، ابیات زیر از شاهنامه فردوسی نمونه‌ای از آن است:

 

فضیلت و خواص

 

در فضیلت تلاوت این سوره آمده است هر کس سوره زمر را تلاوت کند، خداوند امید او را در روز قیامت قطع نمی‌کند و به او پاداش خائفان از خود را عطا می‌نماید. از امام صادق(ع) نیز آمده هر کس سوره زمر را -در روز یا شب- تلاوت کند، و کلماتش را به آسانی و به آرامی بر زبان جاری سازد، خداوند شرف دنیا و آخرت را به وی عطا می‌کند و او را بدون مال و فامیل عزیز می‌گرداند. به حدی که هر کس او را ببیند بزرگ شمارد و شکوه و بزرگی‌اش وی را بگیرد و جسمش را بر آتش دوزخ حرام سازد و برایش هزار شهر در بهشت بنا کند.

 

انتهای خبر/  ج