همراه با کلام الهی؛

سوره ق؛ مسائل مربوط به مرگ

معاد و تعجب کافران از زنده شدن مجدد مردگان، نبوت، توحید و قدرت الهی از موضوعات مطرح شده در سوره «ق» است.

به گزارش سبلان ما، سوره ق پنجاهمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء ۲۶ جای دارد. این سوره را «قاف» می‌نامند؛ زیرا با حرف مقطعه «ق» آغاز شده است. معاد و تعجب کافران از زنده شدن مجدد مردگان، نبوت، توحید و قدرت الهی از موضوعات مطرح شده در این سوره است.

 

آیه ۱۶ سوره «ق» که خدا را به آدمی از شاهرگش نزدیک‌تر می‌داند، از آیه‌های مشهور این سوره است. در فضیلت تلاوت این سوره آمده است کسی‌که سوره ق را قرائت كند خداوند سختی‌ها و سکرات مرگ را بر وی آسان می‌كند.

 

معرفی

نام‌گذاری این سوره را به نام قاف به دلیل شروع آن با حرف مُقَطَّعه «ق» دانسته‌اند. نام دیگر این سوره باسقات (به معنای درختان بلند) است که این واژه در آیه دهم به کار رفته است. کلمه باسقات یک‌بار در قرآن و آن هم در سوره «ق» استفاده شده است.

 

محل و ترتیب نزول

 

سوره «ق» جزو سوره‌های مکی و در ترتیب نزول، سی و چهارمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، پنجاهمین سوره است و در جزء ۲۶ قرآن جای دارد.

 

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

 

سوره «ق» ۴۵ آیه، ۳۷۳ کلمه و ۱۵۰۷ حرف دارد و از نظر حجمی جزو مُفَصّلات و در حدود نیم حزب قرآن است. سوره «ق» بیست و هشتمین سوره از سوره‌های بیست و نه گانه‌ای است که به حروف مقطعه آغاز شده است. و ششمین سوره از بیست و سه سوره‌ای است که با سوگند شروع می‌شود.

 

محتوا

محور بحث‌های سوره «ق» را مسئله معاد دانسته‌اند و دیگر مسائل مطرح شده در آن را جنبی می‌دانند.

 

موضوعات مطرح در سوره «ق» را می‌توان به صورت خلاصه در موارد ذیل اشاره کرد:

 

انکار و تعجب کافران از مسئله معاد (معاد جسمانی)

استدلال بر معاد از طریق توجه به نظام آفرینش و به ویژه احیای زمین‌های مرده به وسیله نزول باران

استدلال بر مسئله معاد از طریق توجه به خلقت نخستین

اشاره به مسئله ثبت اعمال و اقوال برای روز حساب

مسائل مربوط به مرگ

گوشه‌ای از حوادث روز قیامت و اوصاف بهشت و دوزخ

اشاره به حوادث تکان دهنده پایان جهان

اشاره به وضع اقوام طغیان‌گر و سرنوشت دردناک آنها

دستور به ذکر خدا و عظمت قرآن

تحت مراقبت بودن انسان در تمام مراحل زندگی.

 

درباره شأن نزول آيه ۳۸ سوره «ق» «وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ؛و در حقيقت، آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است در شش هنگام آفريديم و احساس ماندگى نكرديم» آمده است: یهودیان نزد پیامبر(ص) آمده و درباره خلقت آسمان‌ها و زمین از وى سؤال کردند. پیامبر فرمود: خداوند زمين را روز يك‌شنبه و دوشنبه، كوه‏‌ها را روز سه‌شنبه، آسمان را در چهارشنبه و پنج‌شنبه و ستارگان و مهر و ماه را روز جمعه آفريد. سپس یهودیان پرسیدند: پس از این خلقت و آفرینش، خداوند به چه کارى پرداخت؟ پیامبر آیه «ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ» را قرائت فرمود؛ یعنى سپس بر عرش استیلا یافت که حاکى از قوت و قدرت بى‌پایان خداوند است،؛ ولی یهودیان گفتند: در این صورت کار خداوند در این مرحله پایان یافت و روز شنبه را به استراحت پرداخت و بر عرش خود تکیه زد تا رفع خستگى نماید. پیامبر از این گفتار یهودیان عصبانی شد و خداوند براى رد گفتار یهودیان این آیه را نازل فرمود و ماندگی و استراحت را از ساحت خداوند دور دانست

 

آیه ۱۶

«وَنَحْنُ أَقْرَ‌بُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِ‌يدِ﴿۱۶﴾»

 (و ما از شاهرگ [او] به او نزديک‌تريم.)

 

واژه ورید به معانی مختلفی چون رگ گردن، رگ متصل به قلب و کبد، رگ زیر زبان و رگی که در تمام بدن منتشر شده و محل جریان خون است تفسیر شده است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان این آیه را تشبیهی‌ برای درک بهتر احاطه کامل خداوند به انسان و نزدیک بودن به وی دانسته است

 

آیه ۱۸

 

«مَّا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَ‌قِيبٌ عَتِيدٌ﴿۱۸﴾»

 (هيچ سخنى را به لفظ درنمى‌آورد مگر اينكه مراقبى آماده نزد او [آن را ضبط مى‌كند].)

 

در این آیه از دو فرشته‌ به نام‌های رَقیب و عَتید نام می‌برد که نویسنده اعمال انسان‌ها هستند. بر اساس برخی روایات، رقیب بر شانه راست فرد، نویسنده کارهای نیک و عتید بر شانه چپ، نویسنده گناهان هستند.

 این دو فرشته در هنگام مرگ بر انسان ظاهر شده و در قیامت بر اعمال او گواهی می‌دهند.  قرآن با تعابیر «رُسُل»، «کِرامَاً کاتِبینَ» و «حافظین» «سفره، کرام برره»  نیز از این فرشتگان یاد کرده است.در دعای کمیل کرام الکاتبین به عنوان گواهان بر انسان در کنار اعضاء وجوارح معرفی شده اند. واژه کرام الکاتبین در ادبیات مردم کاربرد پیدا کرده و به صورت ضرب المثل درآمده است.

 

آیه ۲۰

 

«وَنُفِخَ فِي الصُّورِ‌ ۚ ذَٰلِكَ يَوْمُ الْوَعِيدِ﴿۲۰﴾»

 (و در صور دميده شود؛ اين است روز تهديد [من‌].)

 

نفخ صور، ندای آسمانی عظیمی است که هنگامه قیامت همه آسمان‌ها و زمین را پر می‌کند و موجودات عالم را می‏‌میراند.

 مطابق با آنچه که در برخی روایات آمده این نفخه چهار مرتبه اتفاق می‌افتد؛ اما قرآن از دو نفخه یاد کرده، یکی در پایان جهان، که همه خلایق می‏‌میرند و این، نفخه مرگ است و نفخه دوم، در آستانه رستاخیز که همه مردگان زنده می‏‌شوند و این، نفخه حیات است.

 مراد از نفخ صور در این آیه یا نفخه دوم است و یا مجموع هر دو نفخه چون به دنبالش می فرماید: این روز وعید است یعنی همان روزیست که در دنیا شما را از آن بیم می‌دادند و امروز تحقق یافته.

 

آیه ۲۲

لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هَٰذَا فَكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ

 

ترجمه:(به منکر معاد خطاب می‌شود:) تو از این صحنه (و دادگاه بزرگ) غافل بودی و ما پرده را از چشم تو کنار زدیم، و امروز چشمت کاملاً تیزبین است!

 

علامه طباطبایی این آیه را از غُرر آیات می داند.[ غرر در لغت جمع غرّه به معنای درخشندگی و برجستگی است و نیز به سفیدی موجود در پیشانی گاو به دلیل دورنمای خاص آن گفته می‌شود. ودر اصطلاح اگر چه هر آیه‌ای از قرآن شأن و منزلت خاص خود را دارد که با این شأن و جلالت، از دیگرآیات ممتاز می‌شود. اما برخی آیات درخشش، برجستگی و نقش کلیدی و زیربنایی ویژه‌ای دارند که به غُررالایات معروفند. كليدی بودن آيات قرآن، عُلوّ متن، ايجاز اعجازآميز، اتقان در برهان، جمع برهان و عرفان در بيان قرآنی و نيز راهگشايی آن‌ها برای آیات دیگر و پايه و ميزانِ بودن و روشنگری برای پیچیدگی‌های احادیث از معیارهای آیات غُرر است. 

علامه طباطبایی مفسر شیعی قرن چهاردهم قمری در المیزان براین باور است که از اين آيه مخصوصا به قرينه این‌كه فرمود: «اليوم« استفاده مى‌شود كه جزاى اخروى در دنيا نيز حاضر و آماده بوده، چيزى كه هست انسان مادامى كه در دنيا بوده از وجود آن غفلت داشته، كلمه غفلت در آیه نيز ( كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ) قرينه ديگرى است بر اين معنا. زيرا اگر آن جزا در دنيا آماده و حاضر نبود غفلت از آن معنا نداشت، چنان كه كشف غطا نيز (فَكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَاءَكَ ) قرينه ديگرى است كه از آن استفاده مى‌شود، چيزى در پس پرده بوده و تنها پرده مانع از ديدن آن بوده است.

 

فضیلت

 

در فضیلت این سوره از پیامبر(ص) نقل شده هر كس سوره «ق» را تلاوت كند، خداوند سختی‌ها و سکرات موت را بر وی آسان می‌كند.

 از امام باقر(ع) نیز روایت شده هر كس در نمازهای واجب یا مستحب خود سوره «ق» را قرائت کند، خداوند در روزی او وسعت ایجاد كرده و در روز قیامت كتاب اعمال او را به دست راستش می‌دهد و از او به آسانی حسابرسی می‌كند.

 در تفسیر البرهان برای قرائت این سوره خواصی چون بهبود بیماری صرع، زیاد شدن روزی و رفع ترس و اضطراب ذکر شده است.