همراه با کلام الهی؛

سوره فَجْر؛ سرگذشت قوم عاد و ثمود

سوره فَجْر این نکته را یادآور می‌شود که انسان در معرض آزمایش الهی قرار دارد و با نعمت و محنت، آزمایش می‌شود. سپس علت‌های شکست انسان‌های بی‌ایمان را در این آزمایش بیان می‌کند

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی  «سبلان ما»، سوره فَجْر هشتاد و نهمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء سی‌ام قرآن جای دارد. فجر به معنای سپیده‌دم است که خداوند در آیه اول سوره به آن قسم می‌خورد و در تفسیرهای روایی مصداق آن امام مهدی(عج)، دوازدهمین امام شیعیان ذکر شده است.

 

سوره فجر به سرگذشت قوم عاد، قوم ثمود و فرعون و فساد و طغیان آنان اشاره می‌کند و می‌گوید انسان‌ها در معرض آزمایش الهی قرار دارند؛ اما عده‌ای به دلیل فراموشی نعمت‌های الهی در این آزمایش شکست می‌خورند.

 

سوره فجر به سوره امام حسین(ع) نیز شهرت دارد و در احادیث منظور از «نفس مطمئنه» در آیات پایانیِ آن، امام حسین(ع) معرفی شده است.

 

در روایات نقل شده هر کس آن را در شب‌های ده‌گانه تلاوت کند، خداوند او را می‌بخشد و اگر در بقیه روزها تلاوت کند، نوری در قیامت همراه او خواهد بود. سوره فجر از جمله سوره‌هایی است که بر ضریح کنونی امام حسین(ع) (نصب‌شده در سال ۱۳۹۱ش) حک شده است.

 

معرفی

 

آیات ۱ تا ۴ سوره فجر به خط نستعلیق

نامگذاری

این سوره را «‌فجر‌» می‌نامند، زیرا با سوگند خداوند به فجر (سپیده دم) آغاز می‌شود.

 

محل و ترتیب نزول

سوره فجر جزو سوره‌های مکی و در ترتیب نزول دهمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف هشتاد و نهمین سوره است و در جزء سی‌ام قرآن قرار دارد.

 

تعداد آیات و کلمات

سوره فجر ۳۰ آیه، ۱۳۹ کلمه و ۵۸۴ حرف دارد. این سوره جزو سوره‌های مفصلات (دارای آیات کوتاه) است و با پنج سوگند آغاز می‌شود.

 

سوره امام حسین(ع)

سوره فجر به سوره امام حسین(ع) مشهور شده است. چراکه بر پایه حدیثی از امام صادق(ع)، منظور از «نفس مطمئنه» [در آیه ۲۷] امام حسین(ع) است.

 

همچنین، یکی از تفسیرهای «لیال عشر» (شب‌های دهگانه) ده شب آغازین محرم ذکر شده است. سوره فجر از جمله سوره‌هایی است که بر روی ضریح امام حسین(ع) (نصب‌شده در سال ۱۳۹۱ش) حک شده است.

 

محتوا

سوره فجر به سرگذشت قوم عاد و نیز ارم ذات العماد (باغ بهشت‌آسای ستون‌دار) و قوم ثمود، قوم فرعون و فساد و طغیان آنان اشاره دارد و این نکته را یادآور می‌شود که انسان در معرض آزمایش الهی قرار دارد و با نعمت و محنت، آزمایش می‌شود. سپس علت‌های شکست انسان‌های بی‌ایمان را در این آزمایش بیان می‌کند و به فرارسیدن روز جزا اشاره می‌کند که در آن روز، بی‌ایمانان با مشاهده آثار جهنم پند می‌گیرند؛ اما چه جای پند گرفتن که بی‌فایده و دیرهنگام است

نکته‌های تفسیری

درباره برخی از واژه‌های سوره فجر نکات تفسیری در تفاسیر ارائه شده است که در ادامه به آن اشاره می‌شود:

 

مراد از واژه‌های الفجر، الشفع و الوتر

در تفسیر البرهان، روایاتی آمده که مراد از واژه «الشفع: جفت» را پیامبر(ص) و امام علی(ع) یا امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و مراد از واژه «الوتر: تک» را خداوند دانسته‌ است. همچنین در روایتی آمده است مراد از «الفجر»، امام مهدی(عج)، دوازدهمین امام شیعیان است.

 

مراد از شب‌های ده‌گانه

خداوند در آیه دوم سوره فجر به لَيَالٍ عَشْرٍ (شب‌های ده‌گانه) سوگند یاد می‌کند، درباره تفسیر لیال عشر چندین احتمال مطرح است: ده شب اول ذی‌الحجه، ده شب آغازین ماه محرم، ده شب پایانی ماه رمضان و ده شب اول ماه رمضان را از جمله این احتمالات دانسته‌اند.

 

به گفته فخر رازی از مفسران اهل سنت، سوگند به شب‌های ده‌گانه دلالت بر عظمت و فضیلت آنها دارد. وی سه دهه اول ذی‌الحجه، اول محرم و آخر ماه رمضان را به عنوان سه احتمال برای لیال عشر معرفی کرده است که عبادت خدا در آنها تاکید شده است.

 علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، ضمن اشاره به احتمالات مذکور، منظور از لیال عشر را ده شب اول ذی‌الحجه دانسته است.

 

بر پایه روایتی که جابر بن یزید جعفی از امام محمدباقر(ع) نقل کرده، لیال عشر به ده تن از امامان معصوم اشاره دارد. برخی از مفسران معتقدند که منظور از شب‌های ده‌گانه، فقط شب‌ها نیست و روزها را نیز شامل می‌شود.

 

آزمایش انسان با نعمت‌ها

در آیه پانزدهم و شانزدهم سوره فجر آمده‌است خداوند انسان را گاه با نعمت فراوان و گاه با رزق و روزیِ تنگ آزمایش می‌کند؛ اما آدمی این آزمایش را فراموش می‌کند و هنگام نعمت گمان می‌کند مقرب درگاه خداوند شده و در هنگام تنگدستی مأیوس می‌شود و می‌گوید خداوند مرا خوار کرده‌است.

علامه طباطبایی سه نکته را در تفسیر این آیات یادآور شده ۱- هم نعمت بخشیدن خداوند و هم امساک و کمتر بخشیدن، امتحان و ابتلا الهی است ولی انسان به سبب کوتاه فکری و بداندیشی اش اینگونه قضاوت می‌کند که خداوند با بخشیدن نعمت او را تکریم کرده و با کمتر بخشدن او را خوار نموده و در نتیجه به طغیان و فساد و کفران نعمت روی می‌آورد.۲- نعمت‌هایی که خداوند به انسان عطا می‌کند چون برخاسته از فضل و رحمت الهی است در واقع اکرامی از سوی خداوند درحق بندگان است به شرطی که با دست خودشان نعمت‌ها را تبدیل به نقمت نسازند.۳- انسان تصور می کند بهره مندی از نعمت‌ها نشانه سعادتمندی در دنیا و دلیل کرامت او در پیشگاه الهی است در حالی که کرامت واقعی، تقرب به خداوند در پرتو ایمان وعمل صالح است و فقر و بی نیازی نقش و تأثیری در این زمینه ندارد. 

 

آیات مشهور

آیه بیست و دوم درباره مجیء خداوند در روز قیامت و آیات ۲۷ و ۲۸ درباره نفس مطمئنه از آیات مشهور سوره فجر شمرده شده است.

 

آیه مجیء (۲۲)

 

« وَ جَآءَ رَبُّكَ وَ ٱلمَلَكُ صَفًّا صَفًّا﴿۲۲﴾»

 (و فرمان پروردگارت فرا رسد و فرشتگان صف در صف حاضر شوند.)

 

آیه ۲۲ سوره فجر که صفت آمدن را به خدا در روز قیامت نسبت داده است به آیه مجیء مشهور شده است.

 از نگاه کلام شیعه صفت‌‎های مخلوقات مثل آمدن و رفتن را نمی‌توان به خدا نسبت داد. از این رو مفسران این آیه را به معنای آمدنِ حکم و امر خدا تفسیر کرده‌اند. ویا این که نسبت «آمدن» را به خداوند دادن باید بر اساس مجاز عقلی باشد.

 این آیه از آیات متشابه دانسته شده که با آیات مُحکم تفسیر می‌شود. آیه ی محکمی که این گونه متشابهات را معنی می‌کند این فراز از آیه ۱۱ سوره شوری است (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ ترجمه: هیچ چیزی مانند او نیست) یعنی خداوند متعال هر چند موجودی است واقعی ولی چون مثل و مانند هیچ موجود دیگری نیست در نتیجه هیچ یک از کارهایی که به او نسبت داده می شود مانند کار های دیگر موجودات نیست.آمدن خدواند نیز در این آیه باید به گونه ای تفسیر و تحلیل شود که متناسب با ساحت الهی باشد و او را شبیه موجودات دیگر نکند. 

 

آیه نفس مطمئنه (۲۷-۲۸)

 

 

« يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَىٰ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً﴿۲۷-۲۸﴾»

 (اى نفس مطمئنّه، خشنود و خداپسند به سوى پروردگارت بازگرد.)

 

این دو آیه و آیات ۲۹ و ۳۰ که آیات پایانی سوره فجرند که بر اساس روایات، مراد از نَفْس مطمئنه در آنها، امام حسین(ع) است و به همین دلیل سوره فجر، سوره امام حسین(ع) نام گرفته است.[۲۱] همچنین در روایات آمده است نفس مطمئنه نفسی است که به پیامبر(ص) و اهل بیتش ایمان دارد و نیز گفته شده این سوره درباره امیرالمؤمنین است و مراد از نفس مطمئنه نفسی است که به ولایت او اطمینان دارد.

 آیات پایانی سوره فجر معمولاً در آغاز اطلاعیه‌های درگذشت عالمان شیعه می‌آید. همچنین عُرفا با استناد به آیه مذکور، یکی از مرتبه‌های نَفس را «نفس مطمئنه» دانسته‌اند.

 

فضیلت و خواص

 

درباره فضیلت تلاوت سوره فجر در تفسیر مجمع البیان از پیامبر(ص) نقل شده است: هر کس سوره فجر را در شب‌های ده‌گانه تلاوت کند، خداوند او را می‌بخشد و اگر در بقیه روزها تلاوت کند، نوری در قیامت همراه او خواهد بود.

 همچنین از امام صادق(ع) نقل شده است: «سوره فجر را در نمازهای واجب و مستحب بخوانید که سوره حسین بن علی(ع) است. هر کس آن را قرائت کند، در قیامت، در بهشت با او در یک رتبه است.

 

 

انتهای خبر/ ج