توانمندی‌های صنایع دستی مغان

شهرستان مغان از دیر باز با دارا بودن بیش از ۳۰۰ روستا و تیره های مختلف عشایر شاهسون از جمله مناطق غنی از حیث تولیدات صنایع دستی به خصوص در رشته های گلیم بافی، ورنی بافی و فرش بوده است.

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی به نقل از سیفار، قبل از ورود تکنولوژی های جدید به زندگی انسان، جامعه روستایی و عشایری بدلیل سیستم معیشتی خودکفایی که داشتند، در تامین نیازهای روزمره زندگی متکی به مهارت ها و قابلیت های زیست محیطی خود بودند. استفاده بهینه از امکانات و طبیعت در دسترس بطور سنتی و شاید ناخودآگاه از نسلی به نسل دیگر انتقال می یافت و انسان در همگرایی کامل با زیست بوم خود بود. صنایع دستی از تولید سفال گرفته تا ساخت اشیاء و لوازم چوبی و مهمتر از همه بافته های داری و غیر داری نه از سر تفنن بلکه در راستای رفع احتیاجات ضروری زندگی عمدتاً بر دوش زنان و دختران خانواده بود. برخی رشته های صنایع دستی مانند سفالگری در تمام طول سال و متناسب با تقاضا و نیاز تولید می شد و برخی دیگر مانند انواع گلیم، فرش، ورنی ، شال و جوراب در فصول سرد و زمانی که فعالیت های کشاورزی و دامداری محدود بود و اعضاء خانواده زمان کافی در اختیار داشتند، بافته می شد.

 شهرستان مغان از دیر باز با دارا بودن بیش از ۳۰۰ روستا و تیره های مختلف عشایر شاهسون از جمله مناطق غنی از حیث تولیدات صنایع دستی به خصوص در رشته های گلیم بافی، ورنی بافی و فرش بوده است. متاسفانه اکثر رشته های صنایع دستی مغان مانند حصیر بافی، خراطی، سفالگری، فلزکاری و چرم دوزی با توسعه زندگی مدرن متروک و فراموش شده و گلیم ، ورنی و فرش نیز رمق های آخر خود را می کشد. گلیم بیشتر در بخش موران و مرکزی و ورنی در بخش اونگوت توسط زنان صنعتگر بافته می شود. طرح های به کار رفته در بافته های داری اعم از هندسی، گیاهی و حیوانی ( اهلی و وحشی) بوده و برگرفته از طبیعت پیرامون زندگی روستایی و عشایری است. رنگهای گیاهی وجه مشخص گلیم، ورنی و قالی مغان می باشد که رواج رنگ های شیمیایی افت کیفیت این تولیدات را باعث شده است.

تاسیس نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان مغان به سال ۱۳۷۹ بر می گردد. در این سال مرکز آموزش صنایع دستی شروع به فعالیت نمود و از سال ۱۳۸۵ با سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ادغام یافت. از آغاز فعالیت صنایع دستی تاکنون بیش از ۸۲۸ نفر با طی دوره های آموزشی موفق به اخذ پروانه صنعتگری در رشته های گلیم بافی، ورنی بافی، معرق چوب، سفالگری، تذهیب، منبت چوب، خوشنویسی، چرم سازی، تراش سنگ های قیمتی و کیف بافی گلیمی شده اند و بیش از ۲۰۰۰ نفر نیز بدون نیاز به دوره های آموزشی و بدلیل مهارت کافی در تولیدات صنایع دستی به خصوص گلیم و ورنی مجوزهای قانونی صنعتگری این رشته­ها را کسب نموده اند. با وجود اینکه در اکثر خانواده های روستایی شهرستان مغان بیشتر اعضاء مهارت فرش، گلیم و ورنی بافی را دارا هستند اما به دلیل عدم صرفه اقتصادی ، مشکل بازاریابی و عامل فرهنگی تامل برانگیز دون شأن دانستن اشتغال در تولیدات صنایع دستی بافته های داری از پرداختن به آنها خودداری می کنند. یک بافنده ورنی با اختصاص یک ماه وقت در حدود دو متر مربع ورنی تولید می کند و دستمزد دریافتی اش بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار تومان در نوسان است. چنین دستمزدهایی عملا بافندگان را از اشتغال جدی به این کار باز میدارد و آنهایی که هنوز با چنین حقوق هایی در این صنعت مشغول به کار هستند از سر ناچاری و درماندگی است. تنها در صورتی که بافنده بتواند خود بدون واسطه کالای خویش را به دست مشتری برساند می تواند امیدوار به دریافت دستمزد نسبتا عادلانه باشد. این مهم نیز با ورود گردشگران به منطقه و ارایه صنایع دستی روستاها و جامعه عشایری با حذف دلال ها امکان پذیر است. عامل فرهنگی بازدارنده اشتغال به صنایع دستی گلیم بافی، فرش بافی و ورنی بافی در منطقه که شاید بتوان از آن با عنوان فقر فرهنگی یاد کرد؛ تمسخر و عقب مانده دانستن کسانی است که به این حرفه ها مشغول هستند. سنتی ، امّی، دهاتی و طبقه پست از جمله عناوینی است که توسط برخی از افراد نا آگاه و تهی از هویت به بافندگان اطلاق می شود و قشر عظیمی از صنعتگران را از ادامه کار دلسرد می کند.گذشته از این مسائل مشکل اساسی دیگر در زمینه صنایع دستی شهرستان سرقت طرح ها و موتیف های گلیم و ورنی این منطقه توسط تولیدکنندگان شهرستان های دیگر  مانند نمین و تالش است. بدین ترتیب گلیم و ورنی موران، گرمی و اونگوت با نام های دیگر در بازارهای داخلی و حتی خارجی به فروش می رسد. در این زمینه عاجل ترین اقدام ثبت نمونه های گلیم و ورنی خاص منطقه در فهرست آثار ملی است. کمیته صنایع دستی شهرستان مغان بدین منظور تشکیل یافته و در حال انتخاب نمونه هاست تا با برند سازی و تبلیغات زمینه های رونق این صنایع مهیا شود. تشویق تولیدکنندگان صنایع دستی منطقه برای حضور در نمایشگاه های داخلی و  بین المللی و معرفی بافته های داری با نام مشخص موران، گرمی و اونگوت (یا حتی به اسم روستاها و طایفه­های عشایری ) و تثبیت جایگاه این محصولات در میان تولیدات دیگر استان ها و مناطق از برنامه های ثابت اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان مغان است.

قسمت سوم

چشم انداز صنعت گردشگری شهرستان مغان:

شاید یک دهه قبل صحبت از صنعت گردشگری شهرستان مغان بسیار تعجب برانگیز می نمود و پرداختن بدان امری بیهوده اما این روزها صدای پای مسافران و سیّاحان بیش از پیش نزدیکتر به گوش می رسد. امروزه صنعت گردشگری در دنیا زیر شاخه های متنوع و متعددی دارد و هر کشوری متناسب با قابلیت ها و توانمندی های خود اقدام به برنامه ریزی در جهت جذب هر چه بیشتر توریست ها می نماید. میهن ما اگر چه با معذوریت های فرهنگی و دینی نمی تواند مقصد بخش هایی از سلایق گردشگری باشد لیکن با دارا بودن تنوع جاذبه های تاریخی، اتنوگرافی و طبیعی می تواند مقصدی جذاب بر خیل عظیمی از گردشگران باشد. در این میان استان اردبیل جایگاه ویژه ای دارد این استان بدلیل موقعیت ژئوپولتیکی ویژه از یک سو و دارا بودن اقلیم آب و هوایی منحصر بفرد از سوی دیگر هر ساله پذیرای هزاران نفر از اقصی نقاط کشور و همچنین جمهوری آذربایجان است. مقصد بیش از ۸۵ در صد مسافران ورودی به استان (بدون احتساب مهاجران استان که در ایام تعطیل به زادگاه خود سفر می کنند)، اردبیل و سرعین می باشد. همین امر میزان اقامت گردشگران در استان را بطور میانگین به یک شبانه روز تقلیل داده است. در واقع بیشترین مسیر گردشگری استان اردبیل محورشرقی – غربی  نمین،اردبیل، سرعین، نیر به طول حداکثر ۸۰ کیلومتر است در حالیکه از جنوبی ترین بخش استان یعنی از شهرستان خلخال تا شمالی ترین نقطه شهرستان پارساباد بیش از ۴۰۰ کیلومتر فاصله است. به منظور افزایش اقامت گردشگران در استان اردبیل و به طبع آن افزایش میزان درآمد از بخش گردشگری، ما می بایست مسیر گردشگری شرقی – غربی استان را به جنوبی- شمالی تبدیل کنیم. در این راستا برای ترغیب گردشگر جهت انتخاب این مسیر تعدد و تنوع جاذبه ها در شهرستان های مشگین شهر، مغان، بیله سوار و پارساباد ضروری است.  از میان چهار شهرستان فوق، شهرستان مشگین شهر بدلیل باور عمومی مسئولین و مردم برای توسعه پایدار از طریق رونق کسب و کار گردشگری موفق تر عمل کرده و با ایجاد زیرساخت های لازم در زمینه گردشگری آب درمانی ، تفریحی و فرهنگی بسترهای لازم برای حضور گردشگران را فراهم ساخته است. آمار مسافران اقامت کننده در شهرستان مشگین شهر هر سال نسبت به سال قبل خود افزایش چشمگیری را نشان می دهد. از جهتی ورود هر چه بیشتر گردشگر به شهرستان مشگین شهر ضریب رونق گردشگری شهرستان های مغان را شدت می بخشد. گردشگر ۷۰ کیلومتر به مغان نزدیک تر شده است. حال تبلیغات و اطلاع رسانی جاذبه های بالقوه گردشگری  مسافران را برای سفر به مغان ترغیب می کند.

پتانسیل ها و قابلیت های گردشگری شهرستان مغان:

شهرستان مغان با سه بخش موران، مرکزی و اونگوت در بخش گردشگری فرهنگی ، بوم گردی و گردشگری روستایی و عشایری توانایی های بالقوه دارد. در بخش گردشگری فرهنگی تنوع آثار تاریخی شهرستان شگفت انگیز است. وجود قلعه های متعدد تاریخی – اسلامی علی الخصوص در بخش اونگوت مانند قلعه شگفت انگیز داش زیوه و در مرحله بعد بخش مرکزی و استقرارهای پارتی در بخش موران در کنار آثار پیش از تاریخی دوران پالئولتیک در تراس رودخانه های سمبور چایی، دره یورد و غارهای عباسعلیلو و قوزلو، تاریخ کهن منطقه را به رخ گردشگران می کشد. طبیعت سحر انگیز موران و بخش مرکزی به خصوص در فصل بهار و پاییز، وجود آبشارهای زیبا و وحشی به همراه ژئو پارک دومولی در بخش اونگوت گردشگران علاقمند به مناطق بکر و پیاده روی و طبیعت گردی را به خود جلب می کند. زندگی عشایری یکی از مهمترین پتانسیل های گردشگری شهرستان مغان است. بازدید از سیستم زیست ییلاق و قشلاق عشایر و مشاهده طرز پوشش، ابزار کار و به خصوص خرید صنایع دستی و تولیدات دامی و لبنی امروزه علاقمندان زیادی را به خود جلب می کند. تجربه زندگی در یک محیط سنتی روستایی و یک شب اقامت در خانه روستایی و یا آلاچیق و چادر عشایری در شهرهای بزرگ و صنعتی طرفداران زیادی دارد.

آنچه ذکر شد تنها گوشه هایی از قابلیت های گردشگری شهرستان مغان است که توان جذب نه تنها گردشگران محلی، منطقه ای و ملی بلکه بین المللی را نیز دارد. اما در کنار پتانسیل های گردشگری شهرستان موانعی است که تا به امروز باعث شده پای گردشگران به منطقه باز نشود.

موانع توسعه گردشگری شهرستان مغان و راهکارهای رفع آن

 مهمترین مانع گردشگری شهرستان مغان بدون شک راه های ارتباطی است. راه های دسترسی به جاذبه ها عموماً خاکی، صعب العبور و ناهموار است که حتی دسترسی ساکنان محلی را نیز با مشکل مواجه می کند. برخی از راه های ارتباطی ۶ ماه از سال بسته است و در چنین وضعیتی صحبت از توسعه گردشگری شهرستان بسیار ساده انگارانه خواهد بود. درست است تمام مسیر های منتهی به جاذبه ها نباید آسفالت و ماشین رو باشد ولی هیچ گردشگری با خانواده مسیرهای سی یا چهل کیلومتری نا امن (از نظر استانداردهای جاده ای)  را طی نمی کند تا به بازدید از جاذبه ای بپردازد. در جدول زیر مشکلات مسیرهای گردشگری شهرستان قید شده است.

ردیف	مسیرهای گردشگری شهرستان مغان	کاستی ها و مشکلات
۱	مسیر ارتباطی داشدیبی- اوماستان –رمضانلو- گرمی مسیر ارتباطی تازه کند اونگوت مسیر ارتباطی دومولی و داش زیوه	خاکی، کم عرض و مناسب نبودن راه ارتباطی- عدم امکان تردد با وسایط نقلیه سبک- نبود تابلوهای اطلاع رسانی- نبود پارکینگ و شانه جاده جهت توقف خودرو- صعب العبور  و خاکی بودن جاده قوزلو- بی اره – گیگال – رمضانلو، تخریب و آسیب آسفالت جاده اونگوت – گرمی، نبود شانه و داشتن پیچ های تند، عدم ارتباط بخش اونگوت با شهرستان هوراند و کلیبر عدم امکان دسترسی به دومولی از طریق جاده، خاکی و صعب العبور بودن جاده منتهی به داش زیوه و دومولی- راه های سطح شهر و شهرستان گرمی مغان عموما  داای دست اندازهای عمیق و با آسفالت آسیب دیده است.

تبلیغات و اطلاع رسانی یکی دیگر از حلقه مفقوده عدم توسعه یافتگی صنعت گردشگری شهرستان مغان است. فیلم های مستند معرفی جاذبه های گردشگری و بروشورهای جامع و از همه مهمتر نقشه های کارآمد گردشگری از ضروریات معرفی جاذبه های گردشگری است که تاکنون مغفول مانده است. نصب تابلوهای اطلاع رسانی در طول راههای ارتباطی شهرستان به خصوص اردبیل- گرمی و بیله سوار – گرمی و نمین – اردبیل، نیر – اردبیل و هیر – اردبیل از جاذبه های گردشگری یا انتخاب شعارهای گردشگری مغان مانند گرمی سرزمینی با دو بهار، گرمی دیار آبشارها، گرمی طبیعت افسونگر برای جلب گردشگران بسیار مفید خواهد بود.

بستر سازی و آماده سازی جاذبه های گردشگری برای حضور گردشگران یکی دیگر از نیازهای توسعه این صنعت است. بسیاری از آبشارهای شهرستان در عمق دره ها واقع شده اند که امکان دسترسی خانواده ها را با مشکل مواجه می کند. برای اینکه هم طبیعت بکر جاذبه ها محفوظ بماند و هم ورود گردشگران برای بازدید تسهیل شود لازم است با ایجاد پله ها، سنگ فرش نمودن مسیرهای دسترسی و نصب نرده های محافظ این امکان را فراهم نمود.

بحران زباله همواره جاذبه های گردشگری اعم از تاریخی و طبیعی را تهدید می کند. با وجود اینکه مناطق گردشگری شهرستان مغان هنوز به صورت گسترده پذیرای گردشگران نیست لیکن انباشت زباله که یا با جریان آب از بالا دست به سواحل رودخانه و آبشارها پراکنده شده و یا نتیجه رهاسازی زباله توسط روستاییان است؛ چهره بسیار مشمئزکننده ای را به جاذبه های گردشگری داده است. اگر امروز برای جمع آوری، امحا و پاکسازی مناطق گردشگری و روستاهای هدف گردشگری از زباله فکری نشود، فردا بسیار دیر خواهد بود و با تخریب محیط زیست نه تنها پتانسیل گردشگری شهرستان از بین خواهد رفت بلکه آلودگی های ناشی از زباله، زندگی ساکنان را هم تهدید خواهد کرد.

نبود سرویسهای بهداشتی در مسیرهای گردشگری یکی دیگر از موانع توسعه گردشگری است. با این همه می توان با تجهیز و نوسازی سرویس های بهداشتی مساجد و حتی مدارس روستاهای منتهی به جاذبه های گردشگری و نصب تابلوهای اطلاع رسانی از این امکان استفاده کرد. ملزم نمودن هیات های امنای مساجد و مسئولین مدارس برای ارایه خدمات استاندارد و دریافت حق الزحمه در قبال آن یکی از راهکارهای حل این معضل است.

نبود مراکز اقامتی یکی دیگر از کمبودهای حوزه گردشگری شهرستان مغان است. با توجه به اینکه ساخت هتل و هتل اپارتمانها بسیار هزینه بر است و امکان چنین ساخت و سازهایی در دوره های کوتاه مدت امکان پذیر نیست، می توان با تشویق و مشاوره روستاییان و شهرهای گرمی و تازه کند خانه های مسافر را فعال نمود. در این روش خانه های استیجاری با دارا بودن میزان امکانات، قیمت گذاری شده و مجوز لازم برای اسکان مسافران از سوی میراث فرهنگی صادر می شود. در مرحله بعد با توسعه اکو کمپ ها و راه اندازی مراکز اقامتی سازگار با بافت معماری و فرهنگی منطقه از قبیل کومه ها، آلاچیق ها و چادرهای عشایر و خانه های سنگی – خشتی روستاها نسبت به جذب گردشگران علاقمند به زندگی سنتی و بومی محل که اتفاقا امروزه بسیار رو به گسترش است؛ اقدام نمود.

نبود مراکز تفریحی، پذیرایی و ورزشی یکی دیگر از موانع توسعه گردشگری منطقه است. نقصان این امکانات نه تنها در جذب گردشگر تاثیر منفی دارد بلکه در صورت ورود گردشگران به منطقه نیز باعث خواهد شد اشتغال زایی و کسب درآمد مورد انتظار تحقق نیابد. چونکه در راستای بهره مندی از مزایای حضور گردشگران و مسافران داخلی و خارجی می بایست زمینه هایی را مهیا ساخت تا این افراد در منطقه پول خرج کنند. دروهله نخست هدف باز شدن پای گردشگران به منطقه است و با موفق عمل نمودن در جذب مسافر می بایست تمهیدات لازم برای درآمد زایی از این حوزه اندیشیده شود که ایجاد مراکز تفریحی ورزشی مانند اسکی روی چمن در ارتفاعات روستای آلایله و اینی، سورتمه، راپل، تله کابین، رستوران های با طرحهای فانتزی و مراکز خرید از آن جمله است.

سخن پایانی:

برای توسعه صنعت گردشگری شهرستان مغان بایستی دو مسئله را مد نظر قرار داد یکی میراث فرهنگی و آثار تاریخی است و دیگر محیط زیست و طبیعت بکر منطقه. هر گونه طرح های گردشگری بدون در نظر گرفتن این دو آیتم عقیم، ناکارآمد و زیان بار خواهد بود. چرا که پتانسیل های گردشگری شهرستان در همین دو حوزه یاد شده است. هم حفاریهای بی رویه قاچاق و هم بحران انباشت زباله داشته های مان را تهدید به نابودی می کند. فقدان هر یک یا دو آیتم میراث فرهنگی و محیط زیست، هویت، تاریخ و حیات شهرستان را به نیستی خواهد کشاند. توسعه پایدار در گرو صیانت از گنجینه باستانی و طبیعی است. مادامی که برنامه ریزهای منسجم برای حفظ محیط و فرهنگ نکرده ایم رونق گردشگری منجر به فایده نخواهد بود.

در حوزه صنایع دستی نیز نجات آن در برندسازی و رونق گردشگری است. البته با توجه به توان پایین خرید گردشگران داخلی، صنایع دستی با قیمت واقعی و مقرون به صرفه مشتری پر و پا قرص داخلی ندارد و تنها گردشگران مرفه اروپایی و حاشیه خلیج فارس می توانند رونق صنایع دستی را به صنعتگران این حوزه برگردانند. از این رو تولیدکنندگان صنایع دستی می بایست با بازارهای هدف از طریق شرکت در نمایشگاه های بین المللی ارتباط تنگاتنگ برقرار نمایند تا با شناسایی ذائقه های مشتری تولیدات خود را به آن سمت سوق دهند.

در حوزه گردشگری شهرستان مغان باید گفت گام اول تبلیغات، اطلاع رسانی و معرفی جاذبه های تاریخی – طبیعی و بهسازی راههای دسترسی و محوطه سازی است. زباله زدایی ، فرهنگ سازی رفتار با گردشگر و باور همگانی برای توسعه گردشگری از جمله پیش نیازهای این صنعت در شهرستان است. وقتی که گردشگر در منطقه موج بزند بخش خصوصی با اشتیاق وارد سرمایه گذاری در این حوزه خواهد شد. برای جذب گردشگر لازم است تبلیغات هدفمند صورت پذیرد در وهله اول سطح شهرستان و دیگر شهرهای مغان و در مرحله دوم در شهرهای بزرگ استان های همجوار و آژانس های گردشگری مناطق پر جمعیت مانند تهران و کرج. آینده گردشگری شهرستان مغان روشن است به شرطی که کلنگ به اثر و تبر به طبیعت این خطه نزنیم.

• سید روح اله محمدی، مسئول میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان مغان و دانشجوی مقطع دکتری باستان شناسی دانشگاه تهران

 

انتهاي پيام/