همراه با کلام الهی؛

سوره قصص؛ پاسخ به بهانه‌جویی‌های افراد ضعیف

علامه طباطبایی هدف اصلی سوره قصص را بیان وعده پیروزی مؤمنانی دانسته که قبل از هجرت به مدینه در مکه گروه کوچکی بودند و در سخت‌ترین شرایط به سر می‌بردند و اینکه خداوند بر آنان منت نهاده با پیروزی بر فراعنه زمان، در زمین مُکنت و قدرتشان می‌دهد؛ به همین منظور

به گزارش سبلان ما، سوره قَصَصْ بیست و هشتمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء ۲۰ قرآن جای دارد. دلیل نام‌گذاری این سوره به نام «قصص»، پرداختن به داستان‌های مربوط به برخی از پیامبران است. داستان تولد حضرت موسی، ازدواج او با دختر شعیب، مبارزه موسی با فرعون، داستان قارون و بهانه‌های مشرکان مکه برای ایمان نیاوردن به پیامبر(ص) از مطالب سوره قصص است.

 

آیه ۵ سوره قصص درباره پیروزی و به ارث بردن زمین توسط مستضعفان، از آیات مشهور این سوره است که در مباحث مهدویت مورد استناد واقع شده است. در فضیلت تلاوت سوره قصص آمده است کسی که سه سوره نمل، شعرا و قصص را در شب جمعه بخواند، از دوستان خدا و در جوار رحمت او و تحت حمایتش خواهد بود و هیچ گاه دچار سختی نخواهد شد و در آخرت به‌اندازه رضایت و حتی بیشتر از آن، از بهشت به او خواهند داد.

نامگذاری

 

دلیل نام‌گذاری این سوره به نام قَصَص (به معنای داستان‌ها) پرداختن به داستان بعضی از پیامبران به ویژه داستان حضرت موسی(ع) است.[۱] در آیه ۲۵ سوره قصص واژه «القصص» درباره بیان داستان زندگی موسی نزد شعیب به کار برده شده است.[۲] این سوره را سوره موسی و فرعون نیز نامیده‌اند که داستان آنها طی آیات ۳ تا ۴۳ آمده است.[۳]

 

محل و ترتیب نزول

 

سوره قصص جزو سوره‌های مکی و در ترتیب نزول، چهل و نهمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، بیست و هشتمین سوره است و در جزء بیستم قرآن جای دارد.[۴]

 

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

 

سوره قصص ۸۸ آیه، ۱۴۴۳ کلمه و ۵۹۳۳ حرف دارد. این سوره از نظر حجمی جزو سوره‌های متوسط قرآن است و نزدیک به نیم جزء قرآن را شامل می‌شود.[۵] سوره قصص چهاردهمین سوره‌ای است که با حروف مقطعه آغاز شده[۶] و به این دلیل که با «طسم» (خوانده می‌شود: طا سین میم) شروع می‌شود، جزو سوره‌های طَواسین دانسته شده است.[۷]

 

محتوا

علامه طباطبایی هدف اصلی سوره قصص را بیان وعده پیروزی مؤمنانی دانسته که قبل از هجرت به مدینه در مکه گروه کوچکی بودند و در سخت‌ترین شرایط به سر می‌بردند و اینکه خداوند بر آنان منت نهاده با پیروزی بر فراعنه زمان، در زمین مُکنت و قدرتشان می‌دهد؛ به همین منظور به نقل داستان موسی از ولادت تا پیروزی بر فرعون می‌پردازد.[۸]

 

در بخش دیگری از سوره قصص به داستان قارون پرداخته که با تکیه بر علم و ثروت خود دچار غرور گشت و سرنوشتی مانند فرعون پیدا کرد. تفسیر نمونه بیان داستان نابودی فرعون و قارون در برابر موسی را روشن کننده این نکته برای مسلمانان مکه می‌داند که ثروت‌مندان مکه و قدرت‌مندان مشرک هیچ‌یک توانایی مقابله با اراده خدا مبنی بر پیروزی مستضعفان را ندارند.[۹]

 

در بخش‌هایی از این سوره نیز به درس‌هایی از توحید و معاد، اهمیت قرآن، وضع مشرکان در قیامت، مسئله هدایت و ضلالت و پاسخ به بهانه‌جویی‌های افراد ضعیف برای ایمان نیاوردن به پیامبر(ص) پرداخته است.[۱۰]

 

داستان موسی و فرعون: آیه‌های ۳-۴۳

رشد موسی در خانه فرعون: سربرافراشتن فرعون و ستم به مردمان، تولد موسی و به آب انداختن او توسط مادرش،‌ از آب گرفتن موسی توسط خاندان فرعون، درخواست همسر فرعون برای نگاهداری موسی، بازگشت موسی به دامان مادر. (آیه‌های ۴-۱۴)

کمک کردن به فردی از بنی اسرائیل: مداخله موسی در نزاع و کشتن دشمنش، رسیدن خبر به موسی دربارهٔ طرح قتلش از سوی سران قوم، خروج موسی از شهر. (آیه‌های ۱۵-۲۱)

فرار موسی به مدین: کمک به دختران شعیب، گفتگوی موسی و شعیب، درخواست یکی از دختران برای استخدام موسی، قرار شعیب با موسی دربارهٔ ازدواج با یکی از دختران و هشت سال کار کردن موسی برای شعیب، پایان مدت و بازگشت موسی. (آیه‌های ۲۲-۲۹)

گفتگوی موسی با خدا در طور: مشاهده آتش در کوه طور، گفتگوی خدا با موسی در طور، مشاهده اعجاز تبدیل عصا به اژدها[یادداشت ۱] و ید بیضا، درخواست موسی برای همراهی هارون، وعده خدا درباره پیروزی موسی و پیروانش.‌ (آیه‌های ۲۹-۳۵)

دعوت موسی از فرعون: افتراء سِحر به موسی، ادعای خدایی فرعون، دستور فرعون به هامان برای ساخت برجی به امید دستیابی به خدای موسی، استکبار فرعون، غرق شدن فرعون در دریا. (آیه‌های ۳۶-۴۲)

نزول کتاب بر موسی، بعد از هلاک فرعونیان. (آیه ۴۳)

داستان قارون: ستم قارون بر قوم موسی، ثروت بسیار قارون، نصیحت قوم به قارون، پاسخ قارون به قوم، زینت‌نمایی قارون در میان قوم، آرزوی برخی برای همانندی با ثروت قارون و هشدار دیگران به آنها مبنی بر برتری پاداشِ آخرت، عذاب قارون و فرورفتن او و خانه‌اش در زمین، تنبّه آرزومندانِ ثروتِ قارون. (آیه‌های ۷۶-۸۲)

شأن نزول برخی آیات

هدایت فقط در دست خداست

برخی از اهل سنت نزول آیه ۵۶ سوره قصص «إِنَّک لَا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَٰکنَّ اللَه یهْدِی مَن یشَاءُ...؛در حقیقت، تو هر که را دوست داری نمی‌توانی راهنمایی کنی، لیکن خداست که هر که را بخواهد راهنمایی می‌کند...» را در هنگام مرگ ابوطالب دانسته‌اند؛ هنگامی که پیامبر اسلام(ص) از او خواست لا اله الا الله بگوید تا او را شفاعت کند ولی ابوطالب به خاطر اصرار ابوجهل و عبدالله بن ابی‌امیه بر ماندن بر آیین عبدالمطلب، گفت بر آیین عبدالمطلب می‌مانم.[۱۲] در مقابل تفسیر مجمع البیان این روایت اهل سنت را صحیح نمی‌داند؛ چراکه اگر بنا بر نظر اهل سنت خداوند کفر ابوطالب را خواسته و پیامبر ایمان او را، میان اراده خدا با اراده رسول خدا مخالفت وجود خواهد داشت و این برای پیامبر اسلام شایسته نیست؛ افزون بر این به اجماع اهل بیت(ع) ابوطالب مؤمن از دنیا رفت و عدم اظهار علنی ایمانش را به این دلیل دانسته‌اند که بتواند از نیرنگ‌ها و دشمنی‌ها علیه پیامبر جلوگیری کند و واسطه برای اصلاح مشرکان شود.[۱۳]

 

در دیگر کتاب‌های تفسیری نیز نزول این آیه را ناظر بر اصرار پیامبر(ص) بر ایمان آوردن قومش و به ویژه خویشان نزدیک دانسته‌اند و نزول آن را درباره ابوطالب به دلیل وجود روایاتی مبنی بر ایمان او مردود می‌دانند.[۱۴]

 

ترس از آواره شدن مانع از ایمان آوردن

درباره نزول آیه ۵۷ سوره قصص «وَقَالُوا إِن نَّتَّبِعِ الْهُدَیٰ مَعَک نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْ‌ضِنَا...و گفتند: «اگر با تو از [نورِ] هدایت پیروی کنیم، از سرزمین خود ربوده خواهیم شد...» آورده‌اند که حرث بن نوفل[یادداشت ۲] به پیامبر(ص) گفت: ما به راست‌گویی تو یقین داریم؛ ولی اگر از تو پیروی کنیم ممکن است تمام عرب علیه تو متحد شوند و ما را از مکه بیرون کنند که این آیه نازل شد و از امنیت و نعمت‌هایی که خدا به آنان داده بود، سخن گفت و گفته آنان را رد کرد.[۱۵]برخی از مفسران براین باورند که به این بهانه مشرکان برای ایمان نیاوردن خداوند سه پاسخ (برمحور بشارت وانذار) داده است: ۱-خداوندی که مکه را شهری امن قرار داده می‌تواند در هر شرایطی این امنیت و رفاه را استمرار بخشد. (آیه۵۷) ۲- رفاهی که همراه با غفلت از خدا باشد تداوم ندارد و قهر خدا قطعی است.(آیات ۵۸و ۵۹) ۳- پاداش الهی بهتر وماندگارتر است و نباید برای رفاه موقت دنیا از ایمان چشم پوشید.(آیه۶۰). [۱۶]

 

ملاقات با وعده نیکوی خدا

آیه ۶۱ سوره قصص «أَفَمَن وَعَدْنَاهُ وَعْدًا حَسَنًا فَهُوَ لَاقِیهِ کمَن مَّتَّعْنَاهُ مَتَاعَ الْحَیاةِ الدُّنْیا...؛آیا کسی که وعده نیکو به او داده‌ایم و او به آن خواهد رسید، مانند کسی است که از کالای زندگی دنیا بهره‌مندش گردانیده‌ایم...» را برخی از مفسران درباره علی(ع) و حمزه در برابر ابوجهل[۱۷] یا درباره عمار در مقابل ولید بن مغیره دانسته‌اند امین الاسلام طبرسی اعتقاد دارد که بهتر است آیه را مختص به فرد یا افراد معینی ندانیم و بر هر کس که این صفات را داراست منطبق باشد. وی هم‌چنین وعده نیکو را در این آیه پاداش بهشت و نعمت‌هایش می‌داند. [۱۸]

 

آیات مشهور

آیه پنجم درباره وارثان زمین، آیه ۸۳ درباره فرجام خوش پرهیزکاران و آیه ۸۸ درباره هلاکت هر چیزی جز ذات خداوند از آیات مشهور سوره قصص است.

 

آیه ۵

مقالهٔ اصلی: آیه حکومت مستضعفین

«وَنُرِ‌یدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْ‌ضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِ‌ثِینَ﴿۵﴾»

 (و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم‌] گردانیم، و ایشان را وارث [زمین‌] کنیم.)

 

در مباحث مهدویت از این آیه گفتگو شده است. گفته‌اند: هرچند آیه درباره پیروزی بنی‌اسرائیل بر فرعونیان سخن می‌گوید؛ ولی بیانگر سنتی الهی است که در طول تاریخ جاری بوده است؛ بنابراین شامل قیام امام زمان هم می‌شود.[۱۹] به نوشته تفسیر نمونه، این آیه به همه جوامع، بشارت داده است که حق بر باطل پیروز خواهد شد و مستضعفان به حکومت خواهند رسید.[۲۰] بر طبق روایتی از امام علی(ع)، بشارت آیه، شامل اهل بیت(ع) نیز می‌شود.[۲۱]

 

آیه۸۳ فرجام نیک پرهیزگاران

«تِلْكَ الدَّارُ‌ الْآخِرَ‌ةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِ‌يدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْ‌ضِ وَلَا فَسَادًا ۚ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴿۸۳﴾»

 (آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می‌دهیم که در زمین خواستار برتری و فساد نیستند، و فرجام [خوش‌] از آنِ پرهیزگاران است.)

 

این آیه و آیه بعد به منزله نتیجه‌گیری داستان قارون و هم چنین عُلوّ در زمین را از مصادیق فساد دانسته‌ شده که به دلیل اهمیتش جداگانه ذکر شده است.[۲۲] فرجام نیک پرهیزکاران، کسانی که نسبت به دیگران برتری‌جویی نکرده و آنان را به فساد (پرستش غیر خدا) نکشاندند، مضمون این آیه است که این فرجام نیک را شامل قدرتمندان متواضع نیز می‌دانند.[۲۳]فرجام نیک(العاقبة) می تواندهم در دنیا و هم در آخرت باشد هرچند نظم آیات اختصاص به آخرت و بهشت را تأیید می کند. [۲۴]

 

آیه ۸۸ بقاء ذات الهی

«وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّـهِ إِلَـٰهًا آخَرَ‌ ۘ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ ۚ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ ۚ لَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْ‌جَعُونَ﴿۸۸﴾»

 (و با خدا معبودی دیگر مخوان. خدایی جز او نیست. جز ذات او همه چیز نابودشونده است. فرمان از آنِ اوست. و به سوی او بازگردانیده می‌شوید.)

 

این آیه را برخی به معنای نابودی همه چیز جز ذات الهی دانسته و برخی ناظر بر این معنا دانسته‌اند که هر چیزی در این دنیا فانی می‌شود مگر آن چیزی که برای خدا انجام گیرد که ثواب آن از بین نمی‌رود.[۲۵] علامه طباطبایی معنای آیه را چنین می‌داند که غیر از خدا هر موجودی ممکن است و اگرچه به دست خدا آفریده شده در ذات خود معدوم است و تنها موجودی که در حریم ذاتش راهی برای بطلان و هلاکت در او نیست ذات خداوند است که واجب بالذات است.[۲۶]

 

آیات الاحکام

آیه ۲۷ سوره قصص «قَالَ إِنِّي أُرِ‌يدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَىٰ أَن تَأْجُرَ‌نِي ثَمَانِيَ حِجَجٍ...؛ شعیب‌ به موسی گفت: «من می‌خواهم یکی از این دو دختر خود را [که مشاهده می‌کنی‌] به نکاح تو در آورم، به این [شرط] که هشت سال برای من کار کنی...» را از آیات الاحکام شمرده‌اند. طبق مفاد این آیه بر مشروعیت اجاره استدلال شده و برخی آن را دلیلی بر جواز قرار دادن کار زوج به عنوان مهریه زن دانسته‌اند.[۲۷]نویسنده تفسیر مجمع البیان بر این باور است که شعیب دخترش را بر اساس مهریه‌ای به ازدواج موسی در آورد و جداگانه نیز او را برای چوپانی اجیر کرد. [۲۸]

 

نکته تفسیری

در آیه ۳۰ سوره فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِيَ مِنْ شَاطِئِ الْوَادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبَارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ يَا مُوسَىٰ إِنِّي أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ میان مفسران اختلاف است که منظور از شَاطِئِ الْوَادِ الْأَيْمَنِ چیست؟ جوادی آملی نویسنده تفسیر تسنیم معتقد است که منظور جانب راست کوه طور است و وادی‌ای به نام وادی أیمن نداریم و أیمن وصف شاطیء است «شاطیء»؛ یعنی جانب. جانب راست کوه، نه وادی أیمنو کلیم الهی بخشی از وحی‌ها را در جانب راست کوه طور شنید.[۲۹] سید عبدالحسین طیب در تفسیر اطیب البیان از حضرت‌ صادق‌ (ع‌) روایتی نقل کرده که فرمود شاطئ‌، شطِّ فرات‌ ‌است‌ و وادی ایمن‌ ‌يعنی طرف‌ راست‌ و بعضی گفتند طرف‌ راست‌ شط ‌که‌ طرف‌ چپ‌ موسی می‌شود و بعضی گفته‌اند طرف‌ راست‌ موسی ‌که‌ طرف‌ چپ‌ شط ‌باشد‌ و وادی بیابانی است‌ ‌که‌ آب‌ ‌از‌ بالا سراشیب‌ می‌شود. [۳۰] سجادی در فرهنگ اصطلاحات عرفانی برای وادی ایمن سه کاربرد از سوی عارفان نقل کرده است.۱- طریق تصفیه دل که پذیرای تجلی الهی باشد.۲- عالم علوی ۳- کنایه از وحدت مطلق [۳۱]

 

 

 

فضیلت و خواص

همچنین ببینید: فضائل سور

در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده: کسی که سه سوره نمل، شعرا و قصص را در شب جمعه بخواند، از دوستان خدا و در جوار رحمت او و تحت حمایتش خواهد بود و هیچ گاه دچار سختی نخواهد شد و در آخرت به‌اندازه رضایت و حتی بیشتر از آن، از بهشت به او خواهند داد.[۳۳] در مجمع البیان، به نقل از پیامبر(ص) آمده است: هر کس سوره قصص را بخواند، به تعداد کسانی که حضرت موسی(ع) را تصدیق و کسانی که تکذیب کردند، به او ده پاداش داده می‌شود