همراه با کلام الهی؛

سوره سبأ؛ سرنوشت شکرگزاران و کفران‌کنندگان نعمت

سوره سبأ اصول سه‌گانه اعتقادات اسلامی یعنی توحید، نبوت و معاد بحث می‌کند و بعد از آن به بیان کیفر کسانی که منکر این اصول هستند و یا درباره آنها القای شبهه می‌کنند و پس از آن به راه‌های دفع آن شبهات از راه حکمت، موعظه و مجادله می‌پردازد.

به گزارش سبلان ما، سوره سبأ سی و چهارمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء ۲۲ جای دارد. این سوره به مناسبت شرح سرگذشت قوم "سبا"، به این نام برگزیده شده است. سوره سبا از جمله پنج سورۀ قرآن است که با حمد و ستایش الهی آغاز شده است.

 در این سوره به موضوعات مختلفی پرداخته شده که می‌توان همه آن‌ها را در ذیل سه عنوان کلی توحید، نبوت و معاد قرار داد.

آیات ۲۳ درباره شفاعت و آیه ۲۸ درباره شمول نبوت از آیات مشهور این سوره است. همنوایی کوه و پرندگان با داوود پیامبر و زره‌سازی او، سیل عرم در باغ‌های قوم سبا و فرمانبری جن و رام‌کردن باد برای سلیمان، از داستان‌های تاریخی این سوره است.

 

نام‌گذاری

 

وجه تسمیه این سوره از آیه پانزدهم به بعد آن گرفته شده که به سرگذشت قوم سبأ پرداخته است.

 کلمه «سبأ» دو بار در قرآن (یکبار در سوره نمل و یکبار در همین سوره) به کار رفته است. نام دیگر این سوره، داوود است؛ زیرا به نام و برخی از معجزات داوود پیامبر در آیات ۱۰ و ۱۱ این سوره اشاره شده است.

 

ترتیب و محل نزول

 

سوره سبأ جز سوره‌های مکی و در ترتیب نزول، پنجاه و هشتمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، سی و چهارمین سوره است و در جزء ۲۲ قرآن جای دارد.

 

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

 

سوره سبأ ۵۴ آیه، ۸۸۷ کلمه و ۳۵۹۶ حرف دارد و از نظر حجم از سوره‌های مثانی و نسبتا کوچک و کمی بیشتر از یک حزب است.

 برخی آیه ششم این سوره را نازل شده در مدینه می‌دانند.تعداد آیات این سوره ۵۴ آیه و به نظر قاریان شام ۵۵ آیه است که عدد اول مشهور است. در قرآن تنها پنج سوره با حمد و ستایش الهی آغاز می‌شود که در سه سوره آن سبا، فاطر و انعام حمد و ستایش پروردگار به خاطر آفرینش آسمان و زمین و موجودات دیگر است. مسبحات سوره‌هایی هستند که با تسبیح الهی شروع می‌شوند و در میان تعداد آنها اختلاف است .

برخی از مفسران معتقدند خداوند سوره احزاب (سوره قبل از سوره سبأ) را با بیان هدف از تکلیف و پاداش نیکوکار به جهت اعمالش و جزای گناهکار به جهت گناهش به پایان رسانیده است؛ لذا سوره سبا را با حمد بر نعمت و ذکر قدرت بی‌پایانش، آغاز می‌کند. برخی از مفسران نزول این سوره را پس از سوره لقمان دانسته‌اند.

 

محتوا

 

این سوره همانند بیشتر سوره‌های مکی پیرامون اصول سه‌گانه اعتقادات اسلامی یعنی توحید، نبوت و معاد بحث می‌کند و بعد از آن به بیان کیفر کسانی که منکر این اصول هستند و یا درباره آنها القای شبهه می‌کنند و پس از آن به راه‌های دفع آن شبهات از راه حکمت، موعظه و مجادله می‌پردازد.

 این سوره بیشتر از دیگر اصول اعتقادی به مسأله معاد در ابتدا و انتهای سوره اهتمام می‌ورزد.

 

 

 موضوعات فرعی این سوره عبارتند از:

 

نشانه‌های خداوند در عالم هستی و صفات او؛

محاجه و مناظره مستضعفین با مستکبرین در قیامت؛

بیان پاره‌ای از معجزات پیامبران مانند داوود پیامبر؛

سرنوشت شکرگزاران و کفران‌کنندگان در ضمن بیان داستان سلیمان پیامبر؛

داستان قوم سبأ و باغ‌های آنان و سیل بنیان‌کنی که در نتیجه نافرمانی همه چیز آنان را گرفت؛

بیان بخشی از نعمت‌های خدا؛

دعوت به تفکر، اندیشه، ایمان و عمل صالح.

 

 

به داستان‌ها و روایاتی تاریخی درباره داوود، سلیمان و قوم سبا در این سوره پرداخته شده است.

 

اعطای فضل به داوود، همنوایی کوه و پرندگان با او و زره‌سازی. (آیات ۱۰-۱۱)

رام‌کردن باد برای سلیمان، ذوب مس، فرمانبری جن از سلیمان و ساختن بناها و ظروف، ساختن محراب‌ها و معابد عالى و زيبا و وسايل‌مختلف زندگى مثل ديگ و سينى‌هاى بزرگ. مرگ سلیمان، آگاهی از مرگ سلیمان پس از خورده شدن عصای او توسط موریانه( دابّة الارض). (آیات ۱۲-۱۴)

داستان قوم سبأ و باغ‌های آباد آنان و نزول سیل عرم بر آنها به خاطر کفران نعمت (آیات ۱۵-۱۹)

گفتگوی مستضعفان با مستکبران در قیامت (آیات ۳۰ و ۳۱)

 

آیات مشهور

آیه ۲۳ سوره سبأ درباره شفاعت با اذن الهی و آیه ۲۸ در مورد شمول نبوت پیامبر اسلام(ص) برای همه انسان‌ها از آیات مشهور و نام‌دار این سوره شمرده شده است.

 

شفاعت با اذن الهی 

«وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ ۚ حَتَّىٰ إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَ‌بُّكُمْ ۖ قَالُوا الْحَقَّ ۖ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ‌﴿٢٣﴾»

 («و شفاعت‌گرى در پيشگاه او سود نمى‌بخشد، مگر براى آن كس كه به وى اجازه دهد. تا چون هراس از دل‌هايشان برطرف شود، مى‌گويند: «پروردگارتان چه فرمود؟» مى گويند: «حقيقت؛ و هموست بلندمرتبه و بزرگ.»)

 

این آیه ردی بر عمل مشرکان در پرستش بتان است که آن را راهی برای تقرب به خدا تلقی می‌کردند؛ ولی خداوند در این آیه اعلام می‌دارد هیچ شفاعتی نزد او، جز برای کسانی که اذن داده، سودی ندارد و تنها شفاعت مشروط برخی مخلوقات تأیید شده است. تفسیر نمونه اضطراب و فزع در آیه را در قیامت برای همگان دانسته و سؤال را از سوی مجرمان خطاب به شفیعان می‌داند و پاسخ هم از سوی شفیعان است که به آنان می‌گویند خدواند دستور حق صادر کرد و منظورشان همان شفاعت در حق کسانی است که شایستگی‌اش را دارند.

 

شمول نبوت پیامبر اکرم(ص) (۲۸)

«وَمَا أَرْ‌سَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِيرً‌ا وَنَذِيرً‌ا وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَ‌ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴿٢٨﴾»

 («و ما تو را جز [به سمت‌] بشارتگر و هشداردهنده براى تمام مردم، نفرستاديم؛ ليكن بيشتر مردم نمى‌دانند.»)

 

برخی از مفسران از این آیه شمول رسالت پیامبر اسلام(ص) بر همه جهانیان را استنباط کرده‌اند.

در روایات متعددی بر عمومیت رسالت پیامبر و مبعوث شدن او برای تمام جن و انس تصریح شده است.  برخی کافه را به معنای کافّ و بازدارنده مردم از شرک دانسته و «ها» در آخر کلمه را برای مبالغه برشمرده‌اند. 

علامه طباطبایی به نقل از راغب اصفهانی واژه «کافّه» را به معنای دفع کردن و بازداشتن دانسته، که معنای آیه چنین می‌شود: «ما تو را نفرستادیم مگر برای این که مردم را از انجام گناه باز داری در حالی که بشیر و نذیر هستی.»

وی در عین حال عمومیت رسالت پیامبر را که فقط رسول خداست، نه رسول غیر از خدا، دلیلی بر انحصار ربوبیت در خدا دانسته با این بیان که اگر غیر از او رب دیگری بود، او هم بر اساس ربوبیتش رسولى مى‌فرستاد، و دیگر رسالت رسول خدا (ص) عمومى و براى همه نبود، و فراز پایانی آیه (وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَ‌ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ) نیز تصریح دارد بر این که اکثر مردم دلالت داشتن انحصار رسالت در رسول خدا (ص) بر انحصار ربوبیت در خدا را نمی‌فهمند. 

 

فائده اجرت رسالت پیامبر(۴۷)

قُلْ مَا سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ ۖ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللهِ ۖ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ( ترجمه:بگو: «هر اجر و پاداشی از شما خواسته‌ام برای خود شماست؛ اجر من تنها بر خداوند است، و او بر همه چیز گواه است!») [[نویسنده المیزان جمله «إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللهِ» را برای این دانسته که اگر کسی بگوید انسان هیچ کاری را بدون هدف انجام نمی‌دهد گفته شود پیامبر هم درپی پاداش و غایتی است ولی از سوی خداوندی که بر کار او شاهد و ناظر است «وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ». 

 مفسران با قرار دادن آیاتی که پیامبر از مردم در برابر زحمات رسالتش مزدی نمی‌طلبد و اجر خویش را تنها بر عهده خدا می داند در کنار آیاتی که مزد خویش را دوستی اهلبیت و خویشانش دانسته و نیز آیاتی که دوست داشتن خویشان پیامبر و پیروی از آنان راه رسیدن به خدا دانسته شده  و آیاتی که همین اجر و مزد را به نفع مردم می‌داند نتیجه گرفته‌اند که دوست داشتن خویشان پیامبر و پیروی از آنان چون راه رسیدن به خداست نفع این دوستی به خود مردم بازمی‌گردد.

در دعای ندبه به این آیات چندگانه ونتیجه‌ای که بر آن مترتب شده اشاره شده است: ثُمَّ جَعَلْتَ أَجْرَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم مَوَدَّتَهُمْ فِی كِتابِكَ، فَقُلْتَ «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبی»، وَ قُلْتَ «ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ»، وَ قُلْتَ «ما أَسْئَلُكُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا»، فَکانُوا هُمُ السَّبِیلُ إِلَیْكَ وَ الْمَسْلَكَ إِلی رِضْوانِكَ. ترجمه:سپس پاداش محمد را در قرآنت مودّت اهل‌بیت او قرار دادی و فرمودی: بگو من از شما برای رسالت پاداشی جز مودّت نزدیکانم نمی‌خواهم و فرمودی: آنچه به عنوان پاداش از شما خواستم، آن هم به سود شماست و فرمودی: من از شما برای رسالت پاداشی نمی‌خواهم، جز کسی که بخواهد، راهی به جانب پروردگارش بگیرد. 

 

فضیلت و خواص

 

روایاتی در فضیلت قرائت این سوره آمده است که هر کسی سوره سبا را بخواند؛ هیچ پیامبری نیست مگر اینکه در قیامت رفیق و همراه او خواهد بود».

 همچنین از امام صادق(ع) نقل است هر کس دو سوره سبأ و فاطر را که با کلمه حمد آغاز می‌شوند در شب بخواند، تمام آن شب در حفظ و امان خدا خواهد بود، و اگر در روز بخواند هیچ رنجی در آن روز به او نخواهد رسید، و آن قدر از خیر دنیا و آخرت به او می‌دهند که هرگز بر دلش نگذشته و آرزوی آن را نکرده است.

 

 

انتهای خبر/ج