نگاهی به کتاب "دانشنامه تاریخی استان اردبیل"

کتاب دانشنامه تاریخی استان اردبیل که زیر نظر آیت‌الله سید حسن عاملی، نماینده ولی‌فقیه در استان و امام‌جمعه اردبیل گردآوری شده است، گزیده‌ای مختصر و مفید از پیشینه پربار این خطه در دوره‌های مختلف را شامل می‌شود.

به گزارش سبلان ما ، کتاب دانشنامه تاریخی استان اردبیل که زیر نظر آیت‌الله سید حسن عاملی، نماینده ولی‌فقیه در استان و امام‌جمعه اردبیل گردآوری شده است، گزیده‌ای مختصر و مفید از پیشینه پربار این خطه در دوره‌های مختلف را شامل می‌شود.

در این کتاب، غیر از نام و نام‌گذاری و جغرافیای تاریخی، مباحث دیگری به شکل موشکافانه و کارشناسانه‌تری بحث و بررسی شده است؛ از جمله: اردبیل در دوره پیش از تاریخ؛ دوره پیش از اسلام- بر اساس منابع نوشتاری؛ دوره پیش از اسلام- بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی؛ قلعه‌های پیش از تاریخ و دوره تاریخی؛ قرون اول و دوم اسلامی؛ قیام خرم‌دینان؛ قرون سوم و چهارم اسلامی؛ دوره سلاجقه و اتابکان آذربایجان؛ دوره خوارزمشاهیان و مغولان؛ دوره ایلخانیان؛ دوره حکمرانی آل چوپان؛ دوره حکمرانی آل جلایر؛ دوره تیموریان؛ دوره قرا قویونلوها؛ دوره آق قویونلوها؛ صفویان- نیاکان شیخ صفی‌الدین اردبیلی؛ صفویان- دوره طریقت و تصوف؛ صفویان- دوره نهضت؛ صفویان- دوره پادشاهی؛ از سقوط صفویه تا دوره حکومت افشاریه؛ دوره زندیه –دوره خان‌نشینی؛ دوره قاجاریه؛ دوره نخست جنگ‌های ایران و روس؛ دوره دوم جنگ‌های ایران و روس تا انقلاب مشروطه؛ انقلاب مشروطیت؛ جنگ جهانی اول؛ دوره حکومت پهلوی- سلطنت پهلوی اول- جنگ جهانی دوم؛ دوره حکومت پهلوی- سلطنت پهلوی دوم؛ دوره نهضت ملی صنعت نفت؛ از آغاز نهضت تا پیروزی انقلاب اسلامی؛ آموزش وپرورش، علما و دانشمندان، عرفا و شعرا؛ ادیان، مذاهب، فرق و نحل؛ و بالاخره اردبیل در دائرةالمعارف‌ها و دانشنامه‌های غیر ایرانی.

 
اسامی محققان، مؤلفان و ویراستاران علمی همکار در این دانشنامه، با ترتیب حروف الفبا به قرار زیر است:

آیرملو، یحیی/ دکترای باستان‌شناسی
احدزاده فرکوش، منیره/ دانشجوی دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی
اسماعیلی، کبری/ دانشجوی دکترای تاریخ هنرهای اسلامی
تقیزاده سابق، اسدالله/ کارشناسی ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی
جعفرنیا، فاطمه/ دکترای تاریخ گرایش تاریخ اسلام و عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور اردبیل
جوادی قوزلو، سید مهدی/ دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه
حاجی‌زاده، کریم/ دکترای باستان شناسی و عضو هیأت علمی دانشگاه محقق اردبیلی
درازی، علی/ دانشجوی دکترای تاریخ ایران دوره اسلامی
رجبی، امیر/ دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، مدرس دانشگاه
رضالو، رضا/ دکترای باستان شناسی و عضو هیأت علمی دانشگاه محقق اردبیلی
شاکر، سالار/ کارشناسی ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی
شهبازی، مقصود/ دانشجوی دکترای تاریخ ایران اسلامی
صلحی، مظاهر/ دکترای تاریخ ایران دوره اسلامی و مدرس دانشگاه
عالم‌زاده،‌هادی/ دکترای فرهنگ و تمدن اسلامی، استاد دانشگاه‌های تهران، فردوسی و الزهرا، ویراستار علمی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی و دانشنامه جهان اسلام
عاملی، سیدحسن/ اجتهاد؛ دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی، استاد حوزه و دانشگاه
عبدالعلی‌پور، فرهاد/ دانشجوی دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی
عزیزنژاد، محمد/ دکترای تاریخ ایران دوره اسلامی
قلی‌زاده، محرم/ کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی
کریمی قرهخان بیگلو، بهنام/ دانشجوی دکترای باستان‌شناسی، مدرس دانشگاه
موسوی، میرصمد/ دکترای تاریخ، عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور اردبیل
نوروزی، مهدی  خارج حوزه علمیه و دانشجوی دکترای حکمت هنرهای دینی، مدرس حوزه و دانشگاه
نوری، صیاد/ کارشناسی ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی، مدرس دانشگاه
 

در پیشگفتار کتاب دانشنامه تاریخی استان اردبیل به تاریخچه دیار کهن اردبیل اشاره شده و آمده است: استان اردبیل با ۱۲ شهرستان و به نام یکی از شهرهای کهن آن با مساحتی حدود ۱۷ هزار و ۸۸۰ کیلومترمربع به اردبیل شهرت یافته است که البته یکی از کانون‌های مهم فرهنگ و تمدن ایران و اسلام به‌شمار می‌رود.

اردبیل و سایر شهرستان‌ها و مناطق دیگر این استان به سبب موقعیت استثنایی طبیعی و استراتژیکی از دیرباز توجه جدی حاکمان و اقشار مختلف عالمان، صنعتگران و هنرمندان را جلب نموده، که این امر خود دلیل روشنی بر جایگاه مهم فرهنگی و تمدنی منطقه در دوران مختلف تاریخی است.

به طوری که اردبیل به عنوان مرکز استان، محوریت مرزبانی ایالت آذربایجان پیش از اسلام و پس از آن را برعهده داشته و این شهر حداقل تا قرن چهارم هجری بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شهر، مرکز ایالت و قرارگاه لشگریان آذربایجان بوده است.

سکونتگاهی پیش از تاریخ

شمال‌غرب ایران به لحاظ مطالعات باستان‌شناختی دارای حوزه‌های جغرافیایی و فرهنگی مختلفی است که استان اردبیل در قسمت شرقی آن به لحاظ سیمای فرهنگی در پیش از تاریخ تا حدودی متفاوت از سایر بخش‌های این حوزه وسیع جغرافیایی است.

در این بخش در مقایس با حوزه شرقی و غربی دریاچه ارومیه مطالعات گسترده‌ای صورت نگرفته و این عامل باعث ایجاد خلاء‌های بسیاری در زمینه گاه‌نگاری فرهنگ‌های پیش از تاریخ این منطقه شده است.

با این وجود مهم‌ترین محوطه‌های پیش از دوران نوسنگی در استان اردبیل طی بررسی‌های سال ۱۳۸۵ شمسی که توسط هیات مشترک روسیه و ایران انجام گرفت، مشخص گردید؛ از محوطه‌هایی که در این بررسی مطالعه گردید، دست ساخته‌های سنگی بسیاری جمع‌آوری و مورد بررسی قرار گرفت که مطالعات اولیه بر روی آنها بیانگر وجود آثاری از دوران پارینه سنگی قدیم تا مفرغ است.

همچنین غار آذیخ در شمال آذربایجان با فاصله کمی از رود ارس در نزدیکی شهر فضولی در جمهوری آذربایجان قرار دارد که به طور کامل از سوی باستان‌شناسان شوروی سابق کاوش شده است، یکی از اقامتگاه‌های دسته جمعی انسان در پیش از تاریخ به حساب می‌آید.

سنگ‌واره قسمتی از فک پایینی یک انسان که حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار سال پیش زندگی می‌کرده و به انسان آزیخ آنتروپ معروف است و از نظر ویژگی‌های آنتروپولوژی شباهت‌هایی را با انسان‌های سین آنتروپ، هایدلبرگ و نئاندرتال دارد، به دست آمده است و از بقایای این لایه وجود اجاق‌هایی بوده که نشان از کشف آتش در زمان انسان آزیخ آنتروپ دارد.

آرتاویل؛ از فرزندان نوح یا زرتشت

استان اردبیل به عنوان بخشی از آذربایجان در دوره پیش از اسلام و نیز به عنوان پاره‌ای از سرزمین پهناور اسلامی در دوره بعد از اسلام، یکی از مراکز مهم فرهنگ‌خیز و تمدن‌ساز ایران و جهان بوده است؛ که البته قدمت تاریخی این منطقه به پیش از تاریخ نیز برمی‌گردد؛ چنان‌که کشف فسیل‌های ۱۵۰ هزار ساله دشت مغان و کشف آثار مهمی از عصرهای مفرغ و آهن در شهرستان‌ها و نواحی مختلف استان گوه این مدعاست.

همچنین ارتباط وجه تسمیه اردبیل با واژه اوستایی آرتاویل به معنی شهر مقدس و انتساب تاسیس آن به یکی از فرزندان حضرت نوح (ع) و نیز زمان پیدایش شهر به دوره‌های سومری، کیانی، اشکانی، سلوکی، ساسانی و انتساب منطقه مغان به روحانیون زرتشتی، شهر نیز به نرسی از پادشان ساسانی و شهر بیله‌سوار به پیلسوار حاکم منطقه در دوره آل بویه و وجود ده‌ها اثر تاریخی در شهرستان‌های اردبیل، مشگین‌شهر، خلخال، کوثر، گرمی، پارس‌آباد، نیر، نمین، سرعین، اصلاندوز و بیله‌سوار دلایل روشنی بر اهمیت این استان از نظر فرهنگ و تمدن بشری در طول تاریخ است؛ تا جایی که برخی از شهرها و مناطق این استان همچون اولتان، ورثان، باجروان، برزند، وراوی و فیروزآباد جایگاه ویژه‌ای را در منابع تاریخی و جغرافیایی به خود اختصاص داده‌اند.

شهر اردبیل نیز با عناوینی همچون اردویل، آرتاویل، ارتغیت یا اردویت، بادان پیروز یا باذان فیروز، فیروزآباد، فیروز رام، آذر بهمن، اندرآباد و آردپیل نظر بسیاری از مورخان و جغرافی‌دانان دوره پیش و پس از اسلام همچنین برخی شعرای طراز اول این سرزمین مانند فردوسی طوسی را به خود جلب کرده است.

شهر مقدس پس از اسلام

نگارنده در بخشی از این کتاب به اردبیل دوران پیش از اسلام چنین اشاره دارد: در دوران پیش از اسلام به ویژه دوره اشکانی در بین شهرهای آذربایجان ممتاز بوده و همزان با حمله اعراب مسلمان، مقر مرزبان آذربایجان بوده است.

برهمین اساس با فتح اردبیل به دست مسلمانان در سال ۲۲ قمری، دین اسلام جایگزین آیین‌های گذشته گردید و نخستین مسجد جامع این شهر در سال ۳۵ یا ۳۶ قمری توسط اشعث بن قیس کندی، حاکم وقت اردبیل تاسیس شد و مردم در مدت کوتاهی با احکام و اصول قرآنی آشنایی پیدا کردند.

در ابتدای سده دوم اسلامی اگرچه اردبیل مورد تاخت و تاز خزران قرار گرفت، اما این شهر در اوایل خلافت عباسیان بار دیگر در میان شهرهای آذربایجان مقام اول یافت؛ چنان‌که انتخاب این شهر به عنوان پایتخت ساجیان و ضرب نخستین سکه‌های دارای عنوان اردبیل در این دوران و تداوم مرکزیت اردبیل در بخشی از حکومت آل مسافر، از اوایل سده چهارم هجری قمری در آذربایجان نشانگر جایگاه خاص سیاسی، اجتماعی و دینی این منطقه در آن دوران تاریخی است.

در سده چهارم هجری اردبیل از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شهرها و نیز مرکز ایالت همچنین قرارگاه لشگریان آذربایجان بوده است.

از سوی دیگر اردبیل در بیشتر دوران تاریخی به سبب واقع شدن در مرز ایران و ماوراء قفقاز و روسیه، همواره در معرض تهاجم کوه‌نشینان قفقاز و اقوام دشت‌های روسیه قرار داشته و علاوه بر تهاجم خزران در سال‌های ۱۰۷ و ۱۱۲ ه.ق به این شهر و قیام بابک در نواحی اردبیل کنونی، حملات ملک طغرل و سلطان مسعود ابن محمد ملکشاه سلجوقی، تهاجم سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه در سال ۶۰۳ ه.ق و نیز گرجیان در سال ۶۰۵ ه.ق و بالاخره حمله‌های پی در پی مغولان از سال ۶۱۷ ه.ق منجر به صدمات زیادی به این شهر و نواحی اطراف آن گردید.

با این حال در دوره ایلخانی اردبیل به مرکز بزرگ تجاری و هنری تبدیل شد و با فعالیت‌های گسترده عرفانی  و اجتماعی شیخ صفی‌الدین اردبیلی و نوادگان او، این شهر به یکی از مناطق تاثیرگذار سیاسی و اجتماعی در سطح آذربایجان و کشور تبدیل شد؛ تا جایی که در دوره تیموریان، امیر تیمور گورکانی با شیخ خواجه علی از اخلاف شیخ صفی‌الدین اردبیلی در این شهر ملاقات نمود.

از شیعه صفوی تا انقلاب اسلامی

در بخش دیگری از این کتاب می‌خوانیم، سرانجام با رسیدن شاه اسماعیل صفوی به پادشاهی در سال ۹۰۷ ه.ق و اعلام شیعه اثنی عشری به عنوان مذهب رسمی ایران، شهر اردبیل رسالت تاریخی خود را به عنوان خاستگاه تاریخی اولین حکومت رسمی شیعه در کشور و جهان اسلام ایفا کرد.

بنابر این دوره صفوی را باید دوران اوج و اعتلای اردبیل نامید؛ زیرا در دوران حکومت صفویان این شهر علاوه بر توسعه سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی به دارالارشاد تبدیل شد و مقام پایتخت معنوی صفویان را یافت و از شهرهای مقدس شیعیان گردید.

اگرچه ریشه علاقه ایرانیان به تشیع را باید در همان اوایل ظهور اسلام جست و جو کرد و ارادت ایرانیان به جانشین پیامبر اسلام (ص)، حضرت علی ابن ابیطالب (ع) به زمان حیات آن حضرت بازمی‌گردد و همواره جانشینی ایشان به جای پیامبر اکرم (ص) از جانب ایرانیان حمایت شده و دولت‌هایی با اعتقادات شیعی در برخی نواحی ایران به قدرت رسیده بودند، اما در عصر صفویان که خاستگاه مذهبی آنان اردبیل بود، این مذهب برای اولین بار به عنوان مذهب رسمی در سراسر سرزمین ایران و دیگر قلمروهای حکومتی صفویان شناخته شد.

پس از دوران صفویه  گذشته از تاجگذاری نادرشاه، موسس سلسله افشاریان در دشت مغان، اردبیل رونق و شکوه دوره‌های قبلی را نداشت اما این شهر در دوره قاجاریه و در نهضت مشروطیت ایران سهم بزرگی ایفا نمود و اولین انجمن ولایتی اردبیل در سال ۱۳۲۶ ه.ق تشکیل شد و به دنبال آن، روسیه به بهانه حفظ جان و مال اتباع خود در اردبیل نیرو پیاده کرد.

دوره پهلوی همزمان با حادثه سوم شهریور ۱۳۲۰ شمسی، اردبیل توسط سپاه روس اشغال شد و حضور آنان تا سال ۱۳۲۵ شمسی تداوم پیدا کرد.

در دوره حاکمیت یک ساله فرقه دمکرات بر آذربایجان در سال ۱۳۲۴ شمسی، اردبیل هم تحت سلطه آنان درآمد.

با آغاز قیام مردمی به رهبری امام خمینی (ره) علیه رژیم پهلوی، مردم انقلابی اردبیل هم بر حسب اعتقادات مذهبی و غیرت ملی، علم مخالفت با رژیم شاهنشاهی برافراشتند و در پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و نیز تداوم آن به خصوص دوران جنگ تحمیلی هشت ساله، به وظایف اسلامی و انقلابی خویش عمل نمودند.

 

«دانشنامه تاریخی استان اردبیل» با شمارگان 500 نسخه، در 464 صفحه، به قیمت یک میلیون و 200 هزار ریال از سوی انتشارات خط هشت، با صحافی و تلاش موسسه شیران‌نگار به زیر چاپ رفته است.

 

انتهای پیام/ج