مروری بر مراسمات فراموش شده چهارشنبه آخر سال در اردبیل

یک جامعه شناس اردبیلی به مرور مراسمات چهارشنبه آخر سال در اردبیل پرداخت و گفت: متاسفانه بسیاری از این آداب و رسوم ها با تغییر بافت خانه ها و سبک زندگی مردم، جای خود را به هیجانات زودگذر که آسیب‌های جسمی نیز همراه است داده است.

محسن علایی جامعه شناس اردبیلی در گفتگو با سبلان ما، به سنت‌ها و آداب رسوم اردبیلی‌ها در چهارشنبه آخر سال اشاره کرد و گفت: این روزها بعضی از این آداب و رسوم ها رنگ باخته و جای خود را به فعالیت‌های هیجانی که اغلب نیز با حوادث و آسیب‌های اجتماعی نیز همراه است داده است.

وی به تشریح آداب و سنت‌های روزهای آخر سال در گذشته نه چندان دور دارالارشاد پرداخت و گفت: در منطقه مغان مردم پیش از طلوع آفتاب روز چهارشنبه دسته‌جمعی به کنار رود می‌رفتند؛ آتشی بر می‌افروزختند و جوانان به سوارکاری می‌پرداختند. هنگام بازگشت زنان ظرفهایشان را از آب رودخانه پر می‌کردند و به خانه می‌آوردند و آب آن را به دور خانه می‌پاشیدند و آرزو می‌کردند که سال جدید، سالی سرشار از روشنی و زلال و پاکی باشد.

علایی گفت: بانوان اردبیلی که خانه تکانی‌هایشان را تا عصر آخرین روز سه شنبه سال به پایان  می‌رساندند، دست به کار می‌شدند تا به رسم دیرینه برای سفره چهارشنبه سوری گندم برشته درست کنند.

وی افزود: گندم برشته که در زبان محلی به آن "قورقا" گفته می‌شود بنا به طبع هر خانواده با شاه دانه، نخود و کشمش برشته مخلوط می‌شود تا در شب چهارشنبه سوری در سفره خاص این روز قرار بگیرد. چیدن سفره چهارشنبه سوری رسمی است که در بین اردبیلی‌ها از قدیم الایام تاکنون رواج داشته است و برخی به آن هفت سین چهارشنبه سوری گفته‌اند شامل آینه، قرآن، آب، شمع، سیر، سماغ، سرکه، سنجد و سکه، تخم مرغ رنگ کرده، انواع سبزه‌هایی که بیشتر توسط خود خانم‌ها از قبل کاشته و آماده شده به همراه قورقا (گندم برشته شده) و مخلوطی از برخی خشکبار در سفره چهارشنبه سوری چیده می‌شد.

این جامعه شناس اردبیلی تصریح کرد: در قدیم به جای سفره، از "مَجمِعی" که همان سینی بزرگ است استفاده می‌کرده‌اند و اکنون نیز در برخی خانه‌های اردبیل استفاده از مجمعی برای برای چیدن سفره هفت سین چهارشنبه سوری رایج است.

وی به آداب و رسوم خانواد ههای تازه عروس و داماد نیز اشاره کرد و گفت: بعد از ظهر آخرین سه شنبه سال یا شب چهارشنبه سوری، خانواده داماد برای تبریک پیشاپیش عید به خانه عروس می‌رفتند و هدایای را هم پیشکش می‌کردند که به این رسم «بایراملیق یا بایرام پایی» می‌گویند.

علایی با بیان اینکه این رسم همچنان در بین خانواده ها رایج است گفت: گذر زمان شکل و نوع هدابا را تغییر داده و بشتر جنبه مادی به خود گرفته است.

وی خاطر نشان کرد: خانواده داماد هدایای خریداری شده را در سینی بزرگی قرار می‌دادند و روی آنرا با پارچه‌های رنگی تزیین می‌کردند. این هدایا معمولا شامل پارچه، طلا، لباس‌های نو، سفره هفت سین، آجیل مخصوص، انواع میوه و آینه و شمعدان هستند که به عنوان بایراملیق (عیدی) به خانه عروس برده می‌شد.

علایی می گوید: در بعضی از خانواده‌ها رسم بود که پدر و مادر عروس در اولین چهارشنبه سوری زندگی مشترک دختر خود، غذای مخصوص این روز را تهیه می‌کردند و به همراه آجیل و هدایایی به خانه دخترشان می‌فرستادند.

وی می‌افزاید: در قدیم رسم بوده است که کودکان و پسران نوجوان در شب چهارشنبه سوری کمربند‌های پارچه‌ای یا دستمال خود را از روشنایی بام‌ها و یا پنجره همسایه یا اقوام خود آویزان می‌کردند که به آن «قورشاق آتماق» (دستمال انداختن) گفته می‌شد. صاحب خانه هم بدون آنکه درصدد شناسایی آن باشند هدایایی به پارچه می‌بست.
همچنین جوانانی که به دختر خانواده‌ای علاقمند بودند و آرزوی وصلت با وی را داشتند، برای دستمال آئین‌های چهارشنبه سوری در اردبیل انداختن به خانه دختر می‌رفتند و پس از معرفی خود، دستمال می‌انداختند و آنچه که به دستمال یا کمربند آنان بسته می‌شد را به جواب مثبت یا منفی تعبیر می‌کردند.
 

این جامعه شناس اردبیلی رسم انگشتر انداختن دختران در این روز را نیز یادآور شد و گفت:  نزدیک غروب آخرین سه شنبه سال دختران دم‌بخت مراسم خاص« انگشتر انداختن» در چهارشنبه سوری را برگزار می‌کردند؛ آن‌ها دور هم جمع می‌شدند و انگشترهایشان را درون یک کاسه آب می‌انداختند و روی آن را با پارچه سفید می‌پوشاندند و بعد از کودکی می‌خواستند تا انگشتری را از توی کاسه بردارد. انگشتر هرکس بیرون می‌آمد، آن دختر اولین نفری است که در سال جدید ازدواج می‌کرد.

وی در پایان سخنان خود به آئین‌های شب چهارشنبه سوری وسفره شام و گرده‌مآیی خانواده ها در خانه بزرگتر اشاره کرد و گفت: در شب چهارشنبه سوری اغلب خانه‌های اردبیل برنج پخته می‌شده با شیر که به تعبیر محلی «سودوپلو» گفته می‌شود را تدارک می‌بینند و آن را با ماهی دودی یا کشمش و خرما میل می‌کنند. در این شب در اردبیل تخم مرغ پیچیده به پوست قرمز پیاز را در لای برنج درحال دم می‌گذارند که به رنگ‌ها و نقش‌های متنوع در می‌آید و آن را به کودکان هدیه می‌دهند. پس از صرف شام، شادباش گفتن و سر زدن به خانه بزرگ فامیل از رسوم دیگری است که در اردبیل همچنان در شب چهارشنبه اجرا می‌شود.

این جامعه شناس اردبیلی با بیان اینکه امروز با مدرن شدن حامعه، بافت خانه ها نیز تغییر یافته و سبک زندگی مردم نیز تحت تاثیر غرب گرفته است، بسیاری از این آداب و روسم ها نیز به قصه و روایت تبدیل شده و کمتر رنگ و بوی واقعی در عصر حاضر به خود گرفته است.

وی با بیان اینکه در فرهنگ ایرانی ترقه بازی و انفجارهای سهمگین در شب چهارشنبه جایی نداشته است، گفت: این فعل که برگرفته از هیجانات لحظه ای علاوه بر اینکه موجب نارضایتی جامعه می شود، آسیب های فردی همچون آسیب های جسمی و یک عمر پشیمانی را به دنبال دارد که شایسته است برای کنترل این هیجانات لحظه ای که هزینه های مالی و روحی سنگینی نیز بر جامعه تحمیل می کند، برنامه ریزی های فرهنگی  در طول سال انجام شود تا با هدایت جوانان و روشنگری ها ضمن بازگشت به آداب و رسوم گذشته زمینه‌های مهر و محبت  و وحدت بیشتر در خانواده‌ها را فراهم کنیم.

 

انتهای پیام/ج