همراه با کلام الهی؛

سوره عنکبوت؛ سخن از ضعف و ناتوانی معبودهای ساختگی

سوره عنکبوت درباره توحید، نشانه‌های خدا در آفرینش، مبارزه با شرک سخن گفته و برای دلداری به مسلمانانِ کم‌تعداد در آغاز اسلام، سرنوشت برخی از پیامبران پیشین را گزارش کرده است.

به گزارش سبلان ما ، سوره عنکبوت بیست و نهمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء بیست و بیست و یکم جای دارد. نام عنکبوت از تشبیهی که در آیه ۴۱ این سوره آمده، گرفته شده است. این سوره درباره توحید، نشانه‌های خدا در آفرینش، مبارزه با شرک سخن گفته و برای دلداری به مسلمانانِ کم‌تعداد در آغاز اسلام، سرنوشت برخی از پیامبران پیشین را گزارش کرده است. سوره عنکبوت همچنین درباره عظمت قرآن و دلالیل حقانیت پیامبر(ص) و لجاجت مخالفان صحبت کرده است.

 

از آیات مشهور سوره عنکبوت آیه ۴۱ و ۵۷ آن است که در اولی، خداوند داستان تکیه‌کردن کافران به بت‌ها را به عنکبوت و خانه سست عنکبوت تشبیه کرده است و در دومی هشدار داده است که هر انسانی مرگ را می‌چشد و به سوی خداوند برمی‌گردد.

 

درباره فضیلت تلاوت این سوره از جمله از پیامبر(ص) نقل شده است هر کس سوره عنکبوت را بخواند به تعداد همه مؤمنان و همه منافقان ده حسنه به او داده می‌شود. همچنین به نقل از امام صادق(ع) آمده ثواب قرائت سوره روم و سوره عنکبوت در شب ۲۳ رمضان، بهشت است و این دو سوره نزد خداوند جایگاهی بزرگ دارند.

 

معرفی

نامگذاری

نام عنکبوت برای این سوره، برگرفته از تمثیلی است که در آیه ۴۱ آن آمده است.[۱] خداوند در این آیه داستان کافران را که غیر خدا را می‌پرستند، به عنکبوت و خانه عنکبوت تشبیه کرده و خانه عنکبوت را سست‌ترین خانه خوانده است.[۲]

 

محل و ترتیب نزول

سوره عنکبوت جزو سوره‌های مکی و در ترتیب نزول، هشتاد و پنجمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، بیست و نهمین سوره است[۳] و در جزء ۲۰ و ۲۱قرآن جای دارد.

 

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره عنکبوت ۶۹ آیه، ۹۸۳ کلمه و ۴۳۲۱ حرف دارد. این سوره از نظر حجمی جزو سوره‌های مثانی و کمی بیشتر از یک حزب (یک چهارم جزء) است.[۴]

 

محتوا

تفسیر نمونه محتوای سوره عنکبوت را در چهار بخش کلی چنین بیان می‌کند:

 

۱. بیان مسئله «امتحان» و «واکنش منافقان» در امتحان‌ها و شناخت عملکرد آنان؛

 

۲. دلداری به پیامبر(ص) و مؤمنانِ کم تعداد و نخستینِ اسلام از طریق بیان گوشه‌هایی از سرنوشت پیامبرانی چون نوح، ابراهیم، لوط و شعیب؛

 

۳. سخن از توحید، نشانه‌های خدا در عالم آفرینش، و مبارزه با شرک؛

 

۴. سخن از ضعف و ناتوانی معبودهای ساختگی، و توصیف بت‌پرستان به عنکبوت، همچنین پرداختن به عظمت قرآن و دلایل حقانیت پیامبر(ص) و لجاجت مخالفان، و بیان مسائل تربیتی مثل نماز، نیکی به پدر و مادر و اعمال صالح و روش بحث و برخورد منطقی با مخالفان

 

درباره برخی از آیات سوره عنکبوت، شأن نزول‌های مختلفی بیان شده است. از جمله گفته شده آیات ابتدایی این سوره درباره عمار و یاسر نازل شد که به دلیل اعتقاد به خداوند شکنجه شدند یا درباره مسلمانانی نازل شد که در مکه بودند. در شأن نزول دوم آمده است مسلمانانی که در مدینه بودند به مسلمانان مکه نامه نوشتند که اقرار به اسلام از شما پذیرفته نیست، مگر اینکه مهاجرت کنید. پس هنگامی که آن مسلمانان به سوی مدینه حرکت کردند، مشرکان مکه آنان را تعقیب کردند و برخی از آنان را کشتند.[۷] همچنین آمده است آیه دهم و یازدهم این سوره درباره کسانی نازل شد که با زبان، ایمان می‌آوردند ولی همین که خود را در معرض خطر می‌دیدند، به کفر سابق برمی‌گشتند و اذیت مردم را با عذاب آخرت یکسان می‌شمردند.[۸]

 

آیات مشهور

آیه اعجاز قرآن(اُمّی بودن پیامبر)

وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ ۖ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ(آیه ۴۸) ترجمه:تو هرگز پیش از این کتابی نمی‌خواندی، و با دست خود چیزی نمی‌نوشتی، مبادا کسانی که در صدد (تکذیب و) ابطال سخنان تو هستند، شک و تردید کنند!

 

این آیه در مقام اثبات نزول قرآن از سوی خداوند است و معجزه بودن آن است و تأکیدش بر این است که پیامبر عادت به نوشتن و خواندن نداشته و آیه ۱۶ سوره یونس [یادداشت ۱]نیز این ادعا را تایید می‌کند و به پیامبر خطاب می‌کند که اگر غیر این بود یعنى بر خواندن و نوشتن مسلط بودی مخالفانت که همواره مى‌خواهند حق را باطل معرفى کنند بهانه به دست آورده و در حقانیت دعوت تو به شک مى‌افتادند ولی از آنجایى که خوب نمى‌توانستى بخوانى و بنویسى ، و سال‌ها است که مردم تو را به این صفت مى شناسند، چون با تو معاشرت دارند، دیگر هیچ جاى شکى برایشان باقى نمى‌ماند، که این قرآن کتاب خدا است ، و خدا آن را بر تو نازل کرده ، از بافته هاى خودت نیست و چنین نیست که از کتاب‌هاى قدیمى ، داستان‌ها و مطالبى را اقتباس کرده ، و به این صورت درآورده باشى ، و دیگر مبطلان نمى‌توانند با این عذر و بهانه قرآن را ابطال کنند. [۹] به نظر تفسیر مجمع البیان این که شخصی مانند پیامبر عمری درمیان مردمش باشد بدون هیچ خواندن و نوشتنی و همه بر حالات او شاهد باشند و ناگهان چیزی بیاورد که همه از آوردنش عاجز باشند همین برای این مردم کافی است که اعتراف کنند که از سوی خداست و معجزه است.

 

آیه اوهن البیوت

مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّـهِ أَوْلِيَاءَ كَمَثَلِ الْعَنكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا ۖ وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنكَبُوتِ ۖ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ

 

﴿۴۱﴾» (داستان كسانى كه غير از خدا دوستانى اختيار كرده‌اند، همچون عنكبوت است كه [با آب دهان خود] خانه‌اى براى خويش ساخته، و در حقيقت ـ اگر مى‌دانستند ـ سست‌ترين خانه‌ها همان خانه عنكبوت است.)

 

در تفسیر این آیه آمده‌است خداوند اولیای مشرکان (یعنی بت‌ها) را به خانه عنکبوت تشبیه کرد تا برساند این اولیا نمی‌توانند هیچ سودی برای پیروان خود داشته باشند و آنان را از آسیب‌ها و سختی‌ها حفظ کنند.چنان‌چه خانه عنکبوت هم فقط اسم خانه را دارد و هیچ اثر از آثار خانه را ندارد، همینگونه اولیاء مشرکان از ولایت جز اسم چیزی ندارند. [۱۱]

 

آیه چشیدن مرگ

« کلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَینَا تُرْ‌جَعُونَ ﴿۵۷﴾» (هر انسانى مرگ را می‌چشد سپس به سوى ما بازمی‌گردد.)

 

در تفسیر این آیه آمده‌است یکی از عذرهای مسلمانانی که در سرزمین‌های مشرکان زندگی می‌کردند و حاضر به هجرت نبودند، این بود که می‌گفتند اگر از وطن خودمان خارج شویم، خطر مرگ و گرسنگی ما را تهدید می‌کند و با هجرت، از بستگان و خویشاوندان و فرزندانمان دور می‌افتیم. پس قرآن در پاسخ آنان آیه بالا را نازل کرد تا بفهماند گریزی از مرگ وجود ندارد.[۱۲]عمومیت مرگ و استثناء ناپذیر بودن آن (كُلُّ نَفْسٍ) و وجودی بودن مرگ (ذَائِقَةُ الْمَوْتِ) و پایان کار نبودن مرگ(ثمَّ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ) را از آیه استفاده کرده‌اند. [۱۳]

 

آیه جهاد و هدایت

وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ(۶۹) (و كسانى كه در راه ما كوشيده‌اند، به يقين راه‌هاى خود را بر آنان مى‌نماييم و در حقيقت، خدا با نيكوكاران است.) جهاد در آیه کنایه از این است که تلاش انسان در اعتقاد و عمل فقط بر محور ایمان به خدا وپای‌بندی به دستورات او باشد. و چون اصل این مجاهده و تلاش با هدایت الهی است هدایت به راه‌هایی که منتهی به قُرب الهی می شود نیز هدایتی مضاعف است. [۱۴]در روایات است که این آیه درباره ما اهلبیت(ع) نازل شده است. در روایتی از امام باقر(ع) این آیه در باره آل محمد و شیعیان(پیروانشان )آنهاست. [۱۵]جوادی آملی مفسر قرآن و از مراجع تقلید براین باور است که بر اساس آیات قرآن خدواند متعال جن و انس را برای عبادت آفرید﴿وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ﴾ و خداوند که هم نویسنده قرآن و هم مدرّس آن است تصریح کرده که هر کس واقعاً در راهش زحمت بکشد او هم راه را به او نشان می‌دهد زیرا خداوند همیشه با کسانی است که در راه او زحمت می کشند.﴿وَ الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا﴾[۱۶]

 

فضایل و خواص

مقالهٔ اصلی: فضائل سور

در فضیلت این سوره از پیامبر(ص) نقل شده است هر کس سوره عنکبوت را بخواند به تعداد همه مؤمنان و همه منافقان ده حسنه به او داده می‌شود.[۱۷] همچنین از امام صادق(ع) روایت شده که به ابو بصیر فرمود هر کس سوره عنکبوت و روم را در شب بیست و سوم ماه رمضان قرائت کند، سوگند به خدا که از اهل بهشت است و من هیچ‌کس را از این مسئله استثنا نمی‌کنم و نمی‌ترسم که خداوند در این سوگند قاطعِ من، گناهی بر من بنویسد و مسلماً این دو سوره در پیشگاه خدا بسیار ارج دارد.[۱۸]

 

داستان‌ها و روایت‌های تاریخی

داستان نوح: رسالت ۹۵۰ ساله نوح در میان قومش، طوفان نوح (آیه‌های ۱۴-۱۵)،

داستان ابراهیم: دعوت مردم به توحید و پرهیز از بت‌پرستی، نجات ابراهیم از آتش، ادامه نبوت در نسل ابراهیم در اسحاق و یعقوب نبی (آیه‌های ۱۶-۲۸)،

داستان لوط: ایمان لوط به ابراهیم، هشدار لوط درباره عمل زشت قوم، نزول ملائکه بر ابراهیم و خبردادن از عذاب قوم لوط، باقی ماندن همسر لوط در میان قوم گنهکار (آیه‌های ۲۶-۳۵)،

رسالت شعیب و دعوت قوم، تکذیب شعیب، عذاب قوم (آیه‌های ۳۶-۳۷)،

عذاب قوم عاد و ثمود (آیه ۳۸)،

تکبرورزی قارون و فرعون و هامان در زمان موسی (آیه ۳۹)